نویسنده
پژوهشکده مطالعات قرانی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
چکیده
امروزه یکی از حوزه های حائز اهمیت در مطالعات قرآن کریم، توجه به اسلوب های بیانی این متن مقدس در ارائه تعالیم الهی است که از دیرباز تا به امروز، اذهان بسیاری از عالمان بلاغت و بیان را به خود مشغول ساخته است. در این راستا یکی از اسلوب های بیانی قرآن کریم در ارائه پیام هدایت، حوزه مربوط به بیان های اساطیری این متن مقدس است که در ادبیات سنتی ما، تا حدود زیادی همان بحث تلمیحات(اشارات) است و با اسطوره گویی یا بررسی سرشت زبانی عناصر اسطوره ای متن، تفاوت اساسی دارد. بر همین اساس قرآن پژوهان، معتقدند کاربست این اسلوب بیانی در قرآن کریم، نه تنها قدحی به این کتاب وارد ننموده و اختلالی در آموزه ها و تعالیم مقدس آن ایجاد نمی کند بلکه حتی در راستای فصاحت و بلاغت آن نیز بوده و با "بلسان قوم" بودن این کتاب مقدس(ابراهیم/4)، سازگار و هماهنگ است.
اما یکی از گونه بیان های اساطیری قرآن کریم، اشارات این متن مقدس به کهن الگوی مام زمین است که ابتدا به صورت بزرگ مادر اولیه در اعصار قدیمی، مورد پرستش واقع می شد و سپس در ادوار مختلف تاریخی، از اهمیت و جلای آن کاسته شد. تا اینکه در نهایت، به ضمیرناخودآگاه آدمیان انتقال یافت و تنها از طریق ادبیات و هنر بر ذهن و زبان نوع بشر جاری گشت. در این راستا پژوهش حاضر درصدد پاسخ به این سوال است که با توجه بـه پیشـینة اساطیری زن سالارانة تمدن بین النهرین و جزیره عربستان ، آیا می توان انواع بازنمود این کهن الگوی مام زمین را در بیان اساطیری قرآن کریم نیز بازشناخت؟ با توجه به آیات قرآن کریم، زمین در ضمیر ناخودآگاه جمعی اعراب عصر نزول، با چه کیفیتی می زید؟ کارکرد این گونه بیان ها، در القای مفاهیم الهی چیست؟
یافته های پژوهش حاکی از آن است که خداوند سبحان در اسلوب بیان اساطیری این متن مقدس، بستر ظهور و تجلی این کهن الگوی مادینه را فراهم ساخته و بدین ترتیب با نفوذ در ضمیرناخودآگاه مخاطبان، پیام هدایت خویش را انتقال داده است.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
The representation of the feminine principal of existence in the Holy Quran
نویسنده [English]
- zahra mohagheghian
Institute for the Study of Quranic Institute of Humanities and Cultural Studies
چکیده [English]
Today, one of the important areas in the study of the Holy Qur'an is the attention to the expressive style of this sacred text in the presentation of divine teachings, which has long been the source of rhetoric science.
In this regard, one of the expressive forms of the Holy Qur'an ,is the domain of the mythological expressions of this sacred text, which in our traditional literature is, to a large extent, the same talk of talismans, and with myths or the examination of nature The language of the mythical elements of the text is fundamentally different.
one of the mythological expressions of the Holy Qur'an, the references to this sacred text to the ancient model of the mum of the earth, was first worshiped in the great form of the mother of the old age, and then in its various historical periods, its significance and glory reduced. The present study seeks to answer this question. Considering the mythological background of the married woman of Mesopotamian civilization and the island of Saudi Arabia, can one recognize the various types of representations of this ancient Mam earth in the mythological expression of the Holy Qur'an? Given the verses of the Holy Qur'an, what is the quality of the earth in the collective subconscious mind of the Arabs of the Age of Descent? What is the function of these expressions in inducing divine concepts?
کلیدواژه‌ها [English]
- Quran
- Mythological expression
- Earth
- woman
آذرنوش، اذرتاش، 1354، راههای نفوذ فارسی در فرهنگ وزبان تازی(پیش از اسلام)، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
آلوسی، محمود شکری، بی تا، بلوغ الارب فی معرفه احوال العرب ، بیروت: دارالکتاب العربی
احمد، لیلا، 2012م، زنان و جنسیت در اسلام؛ریشه های داخلی جدال امروزی، ترجمه فاطمه صادقی، بریتانیا: نشر زنان وقوانین در جوامع مسلمان.
ازهرى، محمد بن احمد، 1421ق، تهذیب اللغة ، بیروت: دار احیاء التراث العربی
ایازی، محمدعلی، (1378)، قرآن و تفسیر عصری: پژوهشی در نگرش عصری به قرآن ، زمینه ها و نتایج آن ، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
ابن جزى غرناطى، محمد بن احمد، 1416ق، التسهیل لعلوم التنزیل، بیروت: شرکت دار الارقم بن ابى الارقم
ابن درید، محمد بن حسن، 1988م، جمهرة اللغة، بیروت: دار العلم للملایین
ابن سیده، على بن اسماعیل، 1421ق، المحکم و المحیط الأعظم، بیروت: دار الکتب العلمیة
ابن عاشور، محمد بن طاهر، بی تا، التحریر و التنویر، بی جا.
ابن فارس، ابن حسن بن ذکریا، 1404ق، معجم مقاییس اللغه، محقق عبدالسلام محمد هارون، بی جا، مکتبه الاعلام الاسلامی.
ابن منظور، محمد بن مکرم، 1414ق؛ لسان العرب، بیروت: دارالفکر.
ابن فارس، احمد بن فارس، 1404ق، معجم مقاییس اللغه، قم : مکتب الاعلام الاسلامی
استروس، کلود لوی، 1380، اسطوره و تفکر مدرن، ترجمه فاضل لاریجانی و علی جهان پولاد، تهران: نشر و پژوهش فرزان روز.
-----------،1361، توتمیسم و ذهن وحشی، ترجمه مسعود راد، تهران: توس.
اسماعیل پور، ابوالقاسم، 1377، اسطوره ، بیان نمادین، تهران: سروش: انتشارات صدا و سیما.
الیاده، میرچا، 1375، مقدس و نامقدس، ترجمه نصرالله زنگویی، تهران: سروش
----------، 1382، اسطوره، رؤیا، راز، ترجمۀ رویا منجم، تهران: علم، چاپ سوم.
----------، 1391، تصاویر و نمادها، ترجمۀ محمد کاظم مهاجری، تهران: بنگاه ترجمه و نشر پارسه.
----------،1393، نماد پردازی، امر قدسی و هنر، ترجمه محمدکاظم مهاجری، تهران، بنگاه ترجمه و نشر پارسه.
----------، 1372، رساله در تاریخ ادیان، ترجمه جلال ستاری،تهران: سروش، چاپ چهارم
ایزوتسو، توشیهیکو،1361، خدا و انسان در قرآن، ترجمۀ احمد آرام، شرکت سهامی انتشار.
بحرانى، سید هاشم، 1416ق، البرهان فى تفسیر القرآن، تهران: بنیاد بعثت
بغوى، حسین بن مسعود، 1420ق، معالم التنزیل فى تفسیر القرآن، بیروت: داراحیاء التراث العربى.
برلند، سی. ای. 1368، اسطوره های حیات و مرگ. ترجمة رقیه بهزادی. تهران: علمی
بیرلین، ج.ف، 1386، اسطوره های موازی، ترجمه عباس مخبر، تهران: نشر مرکز.
پاکتچی،احمد، 1391، درسگفتار کلیات زبانشناسی تاریخی و تطبیقی، دانشگاه امام صادق(ع).
ترقی، گلی،1386، بزرگ بانوی هستی: با مروری بر اشعار فروغ فرخ زاد، تهران: نیلوفر .
جواد علی، بی تا، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بی جا.
حقى بروسوى، اسماعیل، بی تا، تفسیر روح البیان، بیروت : دارالفکر
خرمشاهی، بهاء الدین ، 1374، «بازتاب فرهنگ زمانه در قرآن » مجله بینات، شماره ی 5، ص 95.
خطابی، حمد بن محمد،1372ق، البیان فی الاعجاز القران، بی جا: الجامعه الاسلامیه
خطیب، حسام، 1999، آفاق الادب المقارن، عربیا و عالمیا، دمشق: دارالفکر، چاپ دوم.
خطیب قزوینی، محمد، 1405ق، الایضاح فی علوم البلاغه، بیروت.
خلف الله، محمد احمد و خلیل، عبد الکریم، 1999م، الفن القصصی فی القرآن، لندن: الانتشار العربى، چاپ چهارم.
خلیل حِتّی، فیلیپ، 1344، تاریخ عرب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: اگاه.
داندس، آلن، 1395، اسطوره های کهن؛فولکلور در قرآن، قم: انتشارات فلاح.
رید،اولین وآلیس واترز، ماری، 1383، فمینیسم و جنبش مارکسیستی: آیا سرنوشت زن را ساختار بدنش تعیین می کند؟، ترجمه مسعود صابری، تهران: نشر طلایه پرسو.
زمخشری، محمود بن عمر. 1415ق، الکّشاف عن غوامض التّنزیل، چ2 ،قم، نشر البلاغه
سعیدی روشن، محمدباقر، 1383، تحلیل زبان قرآن و روش شناسی فهم آن، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
سیبویه، عمروبن عثمان، 1404ق، الکتاب، نشر ادب الحوزه.
سید قطب، 1415ق، التصویر الفنی فی القرآن، بیروت: دار الشروق
سید بن قطب، ابن ابراهیم شاذلی، 1412ق، فى ظلال القرآن، قاهره: دارالشروق.
شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1350)، صورخیال در شعر فارسی، تهران: انتشارات نیل.
شمیسا، سیروس، (1380)، نقد ادبی، تهران: فردوس، چاپ دوم.
-------------، (1369)، بدیع، تهران: دانشگاه پیام نور، چاپ دوم.
-------------،(1370 )، بیان، تهران: انتشارات فردوس.
-------------، 1372، کلیات سبک شناسی، تهران: انتشارات فردوس.
طبرى، ابو جعفر محمد بن جریر، (1412ق)، جامع البیان فى تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفه
طبرسی، فضل ابن حسن (1372). مجمع البیان ، تهران: ناصر خسرو.
--------------------، 1377ش، تفسیر جوامع الجامع، تهران: انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم
طوسی، محمد بن حسن، بی تا، تفسیر التبیان، بیروت: دار احیاء التراث العربى.
طیب، سید عبد الحسین، 1378، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات اسلام، چاپ: دوم
عبدالمعید خان، محمد، 1937م، الاساطیر العربیه قبل الاسلام، قاهره:مطبعه لحنه التالیف و الترجمه.
عجینه، محمد(1994م)، موسوعه اساطیر العرب عن الجاهلیه و دلالاتها، بیروت: دارالفارابی.
· علی عبدالرحمن خضر ، نوال، 2011م، صورة السماء والأرض فی القرآن الکریم: دراسة بلاغیة، لمتطلبات الحصول على درجة الماجستیر فی اللغة العربیة، فلسطین: جامعة النجاح الوطنیة: کلیة الدراسات العلیا
فانیان، خسرو.۱۳۵۱. «پرستش الهه ـ مادر در ایران»، مجله بررسی های تاریخی،شماره 43؛ ۲۴۸-۲۰۹
فخر رازى ، فخرالدین (1420 ق). مفاتیح الغیب ، بیروت: دار احیاء التراث العربى.
فراهیدی، خلیل احمد، 1410ق، العین، قم: انتشارات هجرت.
فریزر، جیمز جورج ، (1392)، شاخه ی زرین: پژوهشی در جادو و دین، ترجمه کاظم فیروزمند، تهران: آگاه.
فضل الله، سیدمحمدحسین، 1419ق، من وحی القران، بیروت: دار الملاک للطباعه و النشر.
کاسیرر، ارنست،1394، زبان و اسطوره، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: انتشارات مروارید، چاپ سوم.
------------، 1367، کاسیرر، زبان و اسطوره، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: نشر نقره.
کاشانى، ملا فتح الله، 1336، تفسیر منهج الصادقین فى الزام المخالفین، تهران: کتابفروشى محمد حسن علمى
----------------، 1378، فلسفه صورت های سمبلیک، اندیشه اسطوره ای، ترجمه یدالله موقن، تهران: هرمس.
کزازی، میرجلال الدین،(1385)، بیان، زیبایی شناسی سخن، تهران: نشر مرکز، چاپ هشتم.
------------------،1372، رویا، حماسه، اسطوره، تهران: نشر مرکز.
کمپبل، جوزف، بی تا. اساطیر مشرق زمین، ترجمۀ علی اصغر بهرامی، (1389ب؛). تهران: جوانه رشد، چ دوم
کمبل، جوزف، 1377، قدرت اسطوره، ترجمه عباس مخبر، تهران: نشر مرکز.
-----------، 1385، قهرمان هزار چهره، ترجمه شادی خسروپناه، مشهد: نشر گل آفتاب.
-----------، 1389، اساطیر مشرق زمین، ترجمه علی اصغر بهرامی، تهران: جوانه رشد.
الکواز، محمد کریم، (1386)، سبکشناسى اعجاز بلاغى قرآن، ترجمه سید حسین سیدى، تهران: سخن.
گریشمن،ر، 1355، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمد معین، تهران: بنگان نشر و ترجمه کتاب، چاپ چهارم.
گریوز، رابرت، 1394، جهان اسطوره ها، ترجمه ابوالقاسم اسماعیل پور، تهران: جامی.
لاهیجی، شهلا و کار، مهرانگیز،1371، شناخت هویت زن ایرانی در گستره پیش تاریخ و تاریخ، تهران: روشنگران ومطالعات زنان، چ 4.
مالینوفسکی، برانیسلاو، 1392، غریزه جنسی و سرکوبی ان در جوامع ابتدایی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: نشر ثالث، چاپ چهارم
مترجمان، 1377، تفسیر هدایت ، مشهد: بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى
محققیان، زهرا و پرچم، اعظم، 1390، تحلیل اخلاقی امید ، فصلنامه علمی پژوهشی پژوهشنامه اخلاق، سال چهارم، شماره13، صص 118-93.
محمدعیاد، شکری، (1971م)، البطل فی الادب و الاساطیر، قاهره: دارالمعرفه.
مدرسى، سید محمد تقى،1419 ق ، من هدى القرآن ، تهران: دار محبى الحسین.
مستنصر، میر،(1388)، فنون و صنابع ادبی در قرآن، ترجمه ابوالفضل حری، مجله پژوهش های قرآنی، سال پانزدهم، شماره 59 و 60؛ ص179-155.
مسعود، میخائیل،1994م، الاساطیر و المعتقدات العربیه قبل الاسلام، بیروت: دار العلم للملائین.
مصطفوی، حسن، 1360، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
معرفت ، محمد هادى، 1423ق، شبهات و ردود حول القرآن، قم: موسسه التمهید.
مغنیه، محمد جواد، 1424ق، تفسیر الکاشف، تهران: دار الکتب الإسلامیة
مک کال، هنریتا. (1373). اسطوره های بین النهرینی. ترجمة عباس مخبر. تهران: مرکز.
ملک زاده بیانی،ملکه، 1350،زن درایران باستان، مجله هنر، شماره 7 و 8.
مونس، حسین، 1395، تاریخ قریش، ترجمه حمیدرضا شیخی، مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی.
میرزای قمی ، ابوالقاسم بن محمدحسن ،(1363)، قوانین الاصول، بی جا: علمیه اسلامیه.
میبدى ، رشیدالدین احمد بن ابى سعد، (1371)، کشف الأسرار و عدة الأبرار، تهران: انتشارات امیر کبیر.
ناس، جان بایر، 1390، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی اصغر حکمت، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ بیستم.
نامورمطلق، بهمن،(1392)، درآمدی بر اسطوره شناسی: نظریه ها و کاربردها ، تهران: سخن.
· نکونام، جعفر، (1392)، حقانیت نگاه ظاهری در قرآن، مجموعه مقالات نخستین کنگره بین المللی قرآن کریم "انسان و جامعه"، مشهد: دانشگاه آزاد اسلامی.
نیبرگ، هنریک ساموئل، 1359، دینهای ایران باستان، ترجمه سیف‌الدین نجم‌آبادی، تهران: مرکز ایرانی مطالعه فرهنگها.
نیشابورى، نظام الدین حسن بن محمد، 1416ق، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، بیروت: دار الکتب العلمیه
واشقانی فراهانی،ابراهیم، 1395، تحلیل اسطوره کیومرث براساس نظریه روانشناسی شخصیت
ولک، رنه، (1373)، نظریه ادبیات ، ترجمه ضیاء موحد و پرویز مهاجر، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
هنری هوک، ساموئل. (1369). اساطیر خاورمیانه، ترجمة فرنگیس مزداپور و علی اصغر بهرامی. تهران: روشنگران.
یونگ، کارل گوستاو، 1387، به سوی شناخت ناخودآگاه انسان و سمبولهایش، ترجمۀ حسن اکبریان طبری، تهران: دایره، چاپ سوم.
یونگ، کارل گوستاو، 1390، رؤیاها، ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل پور، تهران: قطره، چاپ پنجم.
----------------،(1383)، انسان و سمبول هایش، ترجمة ابوطالب صارمی، تهران : امیرکبیر .
----------------،1396، ناخودآگاه جمعی و کهن الگو، ترجمه فرناز گنجی و محمدباقر اسماعیلپور، تهران: جامی
)