نویسندگان
1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه علامه طباطبائی ره
2 دانشگاه علامه طباطبائی (ره)
چکیده
لوح محفوظ مفهومی بنیادین است و از آنجا که تنها یک بار در قرآن کریم به کار رفته، میان قرآن پژوهان در چیستی مفهوم آن اختلاف نظر وجود دارد. روایات متعددی را در منابع فریقین می‌توان یافت که ویژگی‌هایی محسوس برای آن برشمرده‌اند. از جمله: مروارید سفید، زبرجد سبز و یاقوت سرخ. فارغ از صحت و سقم این روایات و بررسی صحت صدور آنها، وجود این روایات نشان از اهمیت شناخت لوح محفوظ برای مسلمانان از صدر اسلام دارد. پژوهش حاضر با روش توصیفی– تحلیلی به دنبال مفهوم‌شناسی لوح محفوظ، از طریق بررسی روایاتِ یاد شده است. نتیجه آنکه لوح محفوظ حقیقتی معنوی، الهی و دست نیافتنی است و از آنجا که در برخی از این روایات اندازۀ آن (طول مابین آسمان و زمین و عرض مابین مغرب و مشرق) و محلش (سمت راست عرش و پیشانی اسرافیل)مشخص شده است، می‌توان برداشت مسلمانان از آن را بر علم خداوند انطباق داد و زبان تمامی این روایات را تمثیلی دانست. یعنی در این تشبیه (علم خداوند) مشبه و (جواهرات باارزش و کمیاب و دست نیافتنی) مشبه‌به اند و مفهوم‌شناسی نمادین ویژگیهای محسوس، وجه شبه را روشن می‌سازد. در این تشبیه(تمثیل) از پیشینه ذهنی که در مورد قصرهای بهشت، قصرهای افسانه‌ای شاهان ایران، الواح موسی (ع) و لوح زمرّد وجود داشته، استفاده شده است. اکثر اخبار بیانگر درک بزرگان صحابه و تابعان از علم خداوند است که در آنها برای تقریب به ذهن مخاطبان از تمثیل استفاده شده است.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
The Concept of the ‘Protected Tablet’ based on an Analysis of Symbolic Concepts in Narratives
نویسندگان [English]
- Alireza Fakhari 1
- farzad dehghani 2
1 Associate Professor, Quran and Hadith Sciences Department, Allameh Tabataba’i University
2 Allameh Tabataba'i University
کلیدواژه‌ها [English]
- the ‘protected tablet’
- Narratives
- symbolic concepts
- God’s knowledge
- analogy
قرآن کریم.
کتاب مقدّس (عهد عتیق و عهد جدید)، ترجمه: فاضل خان همدانی، انتشارات اساطیر، 1388م.
کتاب مقدّس (عهد عتیق و عهد جدید)، ترجمه: فاضل خان همدانی، انتشارات اساطیر، 1388م.
ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، تفسیرالقرآن(ابن أبی حاتم)، عربستان سعودی، مکتبه نزار مصطفی الباز، 1419ق، چاپ سوم.
آل سعدی، أبوعبداللّه، عبدالرحمن بن ناصر بن عبداللّه بن ناصر بن حمد، التنبیهات الطیفه فیما احتوت علیه الواسطیه من المباحث المنفیه، ریاض: دار طیبه، 1414ه.
آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1415ق.
آل سعدی، عبدالرحمن بن ناصر، تیسیر الکریم الرحمن، بیروت: مکتبه النهضه العربیه، 1408ق، دوم.
أبو عبد الرحمن عبد الله بن أحمد بن محمد بن حنبل الشیبانیّ البغدادی، السنة، محقق: د. محمد بن سعید بن سالم القحطانی، الناشر: دار ابن القیم – الدمام، الطبعة: الأولى، 1406 هـ - 1986 م.
ابن سیده، علی بن اسماعیل، المحکم والمحیط الأعظم، بیروت: دارالکتب العلمیه، بیتا.
ابن بابویه، محمد بن علی، التوحید(للصدوق)، قم: جامعه مدرسین، 1398ق.
_______________، الخصال، قم: جامعه مدرسین، 1362ش.
______________، معانیالأخبار، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1403ق.
ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت: دارصادر، بیتا، چاپ سوم.
ابن درید، محمد بن حسن، جمهره اللغه، بیروت: دارالعلم للملایین، بیتا.
ابن عطیه اندلسی، عبدالحق بن غالب، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1422ق.
أبو عبد الله محمد بن عبد الله بن عیسى بن محمد المری، الإلبیری المعروف بابن أبی زَمَنِین المالکی، أصول السنة، ومعه ریاض الجنة بتخریج أصول السنة، تحقیق وتخریج وتعلیق: عبد الله بن محمد عبد الرحیم بن حسین البخاری، مکتبة الغرباء الأثریة، المدینة النبویة.
أزدی صالحی دمشقی، صدر الدین محمد بن علاءالدین علی بن محمد ابن أبی العز الحنفی، شرح العقیده الطحاویه، مصر: دارالسلام لطباعه و النشر و التوزیع و الترجمه، 1426ه.
ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغه، بیروت: داراحیاء التراث العربی، بیتا.
أندلسی قرطبی مالکی، أبومحمد بن أبی طالب حمّوش بن محمد بن مختار القیسی القیروانی، الهدایه إلی بلوغ النهایه فی علم معانی القرآن و تفسیره و أحکامه و جمل من فنون علومه، جامعه الشارقه- مجموعه بحوث الکتاب و السنه- کلیه الشریعه و الدراسات الإسلامیه، 1429ه.
أبی الشیخ الأصبهانی، أبو محمد عبداللّه بن محمد بن جعفر بن حیان الأنصاری، العظمه، الریاض: دار العاصمه؛ 1408ه.
أصبهانی، أبونعیم أحمد بن عبداللّه بن أحمد بن إسحاق بن موسی بن مهران، حلیه الأولیاء و طبقات الأصفیاء، مصر: السعاده، 1394ه.
أبوالحسن الموصلی، علی بن حرب محمد بن علی الطائی، الثانی من حدیث سفیان بن عیینه للطائی، مخلوط نشر فی برنامج جوامع الکلم المجانی التابع لموقع الشبکه الإسلامیه، 2004م.
ابوطالبی، الهه، بررسی مفاهیم نمادین رنگها، تهران: اداره کل پژوهشهای سیما،1382ش.
انوشه، حسن، دانشنامه ادب فارسی در آسیای مرکزی، نشر دانشنامه، 1375ش.
ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد: بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی، 1408ق.
اتین، یوهانس، کتاب رنگ، ترجمه: محمد حسین حلیمی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،1369(چاپ سوم) و 1386ش، چاپ.نهم.
الیاده، میرچا، تصاویر و نمادها، ترجمه: محمد کاظم مهاجری، تهران: پارسه، 1393ش، چ2.
اردلان، نادر و لاله بختیار، حس وحدت، تهران: فروزش، 1380 ش.
ادواردو سرلو، خوان، فرهنگ نمادها، ترجمه: مهرانگیز اوحدی، نشر دستان، 1389ش.
استرآبادی، علی، تأویل الآیات الظاهره فی فضائل العتره الطاهره، قم: مؤسسه النشر الإسلامی، 1409ق.
آیت اللهی، حبیب، مبانی رنگ و کاربرد آن، تهران: سمت، 1384ش.
بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیرالقرآن، تهران: بنیاد بعثت، 1416ق.
برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، قم: دارالکتب الإسلامیه، 1371ق.
بختیاری، شهلا و هدیه تقوی، معناشناسی واژه "علم" در معلقات سبع و قرآن کریم از منظر روابط معنایی، پژوهشهای علم و دین، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال پنجم، شماره اول، بهار و تابستان 1393، صص1-20.
بروجردی، سید محمد ابراهیم، تفسیر جامع، تهران: انتشارات صدر، 1366ش، چاپ ششم.
بدرالدین، أبوعبداللّه محمد بن ابراهیم بن سعد اللّه بن جماعه الکنانی الشافعی، إیضاح الدلیل فی قطع حجج أهل التعطیل، مصر: دارالسلام للطباعه و النشر، 1410ه.
بستانی، فواد افرام، فرهنگ ابجدی، تهران: اسلامی، 1375ش، چاپ دوم.
برهان، محمد حسین بن خلف تبریزی ، برهان قاطع، به اهتمام: دکتر محمد حسین معین، ج اول، تهران: کتابفروشی ابن سینا، 1322ش.
بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1420ق.
بلخی، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت: دارإحیاء التراث العربی، 1423ق.
بغدادی، علاء الدین علی بن محمد، لباب التأویل فی معانی التنزیل، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1415ق.
پل نویا، تفسیر قرآنی و زبان عرفانی، ترجمه: اسماعیل سعادت، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1373ش.
پیشوایی علوی، محسن و شهلا شکیباییفر، دلالت نمادین رنگ در شعر خلیل حاوی، دو فصلنامه علمی پژوهشی نقد ادب معاصر عربی، سال ششم، دوازده پیاپی 10، 1395ش،صص 1-32.
تمیمی نجدی، محمد بن عبدالوهاب بن سلیمان، اصول الإیمان، عربستان سعودی: وزاره الشؤون الإسلامیه و الأوقاف و الدعوه و الإرشاد، 1420ه. چاپ پنجم.
ثعلبی نیشابوری، ابواسحاق احمد بن ابراهیم، الکشف والبیان عن تفسیرالقرآن، بیروت: دارإحیاء التراث العربی، 1422ق.
جرجانی، ابوالمحاسن حسین بن حسن، جلاء الأذهان و جلاء الأحزان، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1377ش.
جوهری، محمّد، المفید من معجم الرجال الحدیث، قم: کتابخانه محلاتی، 1417ق.
جیحون آبادی، حاج نعمت اللّه، حق الحقایق، شاهنامهی حقیقت، چاپ و نشر حسینی، 1363ش.
حکمی، حافظ بن أحمد بن علی، أعلام السنه المنشوره لاعتقاد الطائفه الناجیه المنصوره، عربستان سعودی: وزاره الشؤون الإسلامیه و الأوقاف و الدعوه و الإرشاد، 1422ه. چاپ دوم.
__________________، معارج القبول بشرح سلم الوصول إلی علم الأصول، الدمام: دار ابن القیم، 1410ه.
حاکم نیشابوری، أبوعبداللّه الحاکم بن محمد بن عبداللّه بن محمد بن حمدویه بن نُعیم بن الحکم الضبی الطهانی النیشابوری المعروف بابن البیع، المستدرک علی الصحیحین، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1411ه/ 1990م.
حقی بروسوی، اسماعیل، تفسیر روح البیان، بیروت: دارالفکر، بیتا.
حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین بن احمد، تفسیر اثنا عشری، تهران: انتشارات میقات، 1363ش.
حائری تهرانی، میر سید علی، مقتنیات الدرر و ملتقطات الثمر، تهران: دارالکتب الإسلامیه، 1377ش.
حجازی، محمد محمود، التفسیر الواضح، بیروت: دارالجلیل الجدید، 1413ق، دهم.
دامن پاک مقدم، ناهید، بررسی نظریه عرفی بودن زبان قرآن، تهران: نشر تاریخ و فرهنگ، 1380ش.
دی، جاناتان و لسکی تایلو، روانشناسی رنگ، ترجمه: مهدی گنجی، تهران: ساوالان، 1387ش.
دوبوکور، مونیک، رمزهای زنده جان، ترجمه: جلال ستاری، تهران: نشر مرکز، 1391ش، چ4.
رستم نژاد، مهدی و مهدی نوید، اعجاز رنگها در قرآن، دو فصلنامه تخصصی قرآن و علم، سال چهارم، شماره7، پاییز و زمستان 1389ش.
رستم پور، سالومه، مهر پرستی در ایران، هند و روم، تهران: انشارات خورشید افروز، 1382ش.
رضی، هاشم، جشنهای آتش و مهرگان، تهران: نشر بهجت، 1385ش، چ 4.
رشیدالدین میبدی، احمد بن أبی سعد، کشف الأسرار و عده الأبرار، تهران: انتشارات امیر کبیر، 1371ش، پنجم.
رستگار فسایی، منصور، پیکر گردانی در اساطیر، تهران: پژوهشگاه علوم اسلامی و مطالعات فرهنگی، 1388ش، چ2.
زحیلی، وهبه بن مصطفی، التفسیر المنیر فی العقیده و الشریعه و المنهج، بیروت/دمشق: دارالفکر المعاصر، 1418ق، دوم.
______________، تفسیر الوسیط(زحیلی)، دمشق: دارالفکر، 1422ق.
ژان شوالیه، آلن گربران، فرهنگ نمادها(جلدهای 1و2و3و4و5)، ترجمه و تحقیق: سودابه فضایلی، تهران: انتشارات جیحون، 1387ش.
سمرقندی، نصر بن محمد بن احمد، بحرالعلوم، بیجا، بیتا، بینا.
سورآبادی، ابوبکر عتیق بن محمد، تفسیر سورآبادی، تهران: فرهنگ نشر نو، 1380ش.
سیوطی، جلال الدین، الإتقان فی علوم القرآن، بیروت: دارالکتاب العربی، 1421/2001، چاپ دوم.
___________، الدرالمنثور فی تفسیرالمأثور، قم: کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی، 1404ق.
____________، الفتح الکبیر فی ضم الزیاده إلی الجامع الصغیر، لبنان-بیروت: دارالفکر، 1423ه.
____________،جامع الأحادیث، بیجا، بیتا.
___________، أسرار الکون= الهئیه السَّنیه فی الهئیه السُّنّیه، لبنان-بیروت: دارالکتب العلمیه، 1427ه.
سعیدی، گل بابا، اصطلاحات عرفانی ابن عربی، تهران: انتشارات شفیعی، 1384ش.
سجادی، سید جعفر، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: طهوری، 1370ش.
سفیری شافعی، شمس الدین محمد بن عمر بن أحمد، المجالس الواعظیه فی شرح أحادیث خیر البریه صلی اللّه علیه و سلم من صحیح الإمام البخاری، لبنان- بیروت: دارالکتب العلمیه، 1425ه.
سبزواری نجفی، محمد بن حبیب اللّه، الجدید فی تفسیر القرآن المجید، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1406ق.
شمس الدین أبو المظفر یوسف بن قِزْأُوغلی بن عبد الله المعروف بـ «سبط ابن الجوزی»، مرآة الزمان فی تواریخ الأعیان، الناشر: دار الرسالة العالمیة، دمشق – سوریا، الطبعة: الأولى، 1434 هـ - 2013 م).
شعبانی، رضا، رومی، مریم، تحلیل نماد و اسطوره در تاریخ، مجله مسکویه، تابستان و پاییز 1388، دروه4، شماره11، صص 141-160.
شهابی، علی اکبر، احوال و آثار محمد بن جریر طبری، تهران: دانشگاه تهران، 1363ش، ج2.
شافعی مصری، ابن الملقن سراج الدین أبوحفض عمر بن علی بن أحمد، التوضیح لشرح الجامع الصحیح، سوریا- دمشق: دارالنوادر، 1429ه.
شریف لاهیجی، محمد بن علی، تفسیر شریف لاهیجی، تهران: دفتر نشر داد، 1373ش.
شبّر، سید عبداللّه، الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین، کویت: مکتبه الألفین، 1407ق.
شوکانی، محمد بن علی، فتح القدیر، دمشق/ بیروت: دار ابن کثیر / دار الکلم الطیب، 1414ق.
شی، جی. وا، هیداکی، همنشینی رنگها، ترجمه: فریال دهدشتی شاهرخ و ناصر پور پیرار، تهران: نشر کارنگ، 1377ش.
طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1417ق، چاپ پنجم.
طنطاوی، سید محمد، التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، بیجا، بیتا، بینا.
طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، تهران: انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم، 1377ش.
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، تهران: انتشارات ناصر خسرو، 1372ش، چاپ دوم.
طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیرالقرآن، بیروت: دارالمعرفه،1412ق.
طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری( تاریخ الرّسل و الملوک)، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران: انتشارات اساطیر، 1375ش.
طوسی، محمد بن حسن، الأمالی (للطوسی)، قم: دارالثقافه، 1414ق.
______________، التبیان فی تفسیرالقرآن، بیروت: داراحیاء التراث العربی، بیتا.
طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، تهران: مرتضوی، 1375ش، چاپ سوم.
طبری، محب الدین و احمد بن عبداللّه، ذخائرالعقبی، القاهره: مکتبه القدسی لصاحبها حسام الدین القدسی، 1356ق.
طبری رازی اللالکائی، أبوالقاسم هبه اللّه بن الحسن بن منصور، شرح أصول اعتقاد أهل السنه و الجماعه، عربستان سعودی: دار طیبه، 1423ه، چاپ هشتم.
عربستانی، مهرداد، تعمیدیان غریب، تهران: نشر افکار، 1387ش، چ2.
عسگری، فاطمه و پرویز اقبالی، تجلی نمادهای رنگی در آیینه هنر اسلامی، جلوه هنر، شماره9، بهار و تابستان 1392، صص 42-62.
عضیمه، صالح، معناشناسی واژگان قرآنی، ترجمه: سید حسین سیّدی، مشهد: آستان قدس رضوی، 1380ش.
عبدالرزاق، أبوبکر عبدالرزاق بن همام بن نافع الحمیری الیمانی الصنعانی، تفسیر عبدالرزاق، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1419ه.
عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، قم: انشارات اسماعیلیان، 1415ق. چهارم.
عاملی، علی بن حسین، الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز، قم: دارالقرآن الکریم، 1413ق.
فخرالدین رازی، ابوعبداللّه محد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1420ق، چاپ سوم.
فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم: نشر هجرت، بیتا، چاپ دوم.
فروم، اریک، زبان از یاد رفته، ترجمه: ابراهیم امانت، تهران: مروارید، 1366ش، چاپ دوم.
قرشی، علی اکبر، قاموش قرآن، تهران: دارالکتب الإسلامیه، 1371ش، چاپ ششم.
قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، قم: دارالکتاب،1367ش، چاپ چهارم.
قمی، عباس، سفینه البحار، قم: اسوه، 1414ق.
قسطلانی قتیبی مصری، أحمد بن محمد بن أبی بکر بن عبدالملک، إرشاد الساری لشرح صحیح البخاری، مصر: المطبعه الکبری الأمیریه، 1323ه. چاپ هفتم.
قشیری، عبدالکریم بن هوازن، لطایف الإشارات، مصر: الهئیه المصریه العامه للکتاب، بیتا، چاپ سوم.
قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران: انتشارات ناصر خسرو، 1364ش.
قمی مشهدی، محمد بن محمد رضا، تفسیر کنز الدقائق و بحرالغرائب، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، 1368ش.
کاشانی، ملا فتح اللّه، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران: کتابفروشی محمد حسن علمی، 1366ش.
___________، زبده التفاسیر، قم: بنیاد معارف اسلامی، 1423ق.
کاندینسکی، واسیلی، معنویت در هنر، ترجمه: اعظم نور اللّه خانی، تهران: اسرار دانش، 1379ش.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی(ط- الإسلامیه)، تهران: دارالکتب الإسلامیه، 1407ق.
کوپر، جی سی، فرهنگ مصور نمادهای سنتی، ترجمه: ملیحه کرباسیان، تهران: فرهاد، 1379ش.
کاشفی سبزواری، حسین بن علی، مواهب علیه، تهران: سازمان چاپ و انتشارات اقبال، 1369ش.
کلانتری، ابراهیم، لوح محفوظ، مجله مقالات و بررسیها، مقاله 7، دوره 37، شماره 4 - شماره پیاپی 867، پاییز 1383، صص 117-134
مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحارالانوار(ط-بیروت)، بیروت: دارإحیاء التراث العربی، 1403ق.
محلی، جلال الدین و جلال الدین سیوطی، تفسیر الجلاین، بیروت: مؤسسه النور للمطبوعات، 1416ق.
محمد بن علی بن آدم بن موسى، مشارق الأنوار الوهاجة ومطالع الأسرار البهاجة فی شرح سنن الإمام ابن ماجه، الناشر: دار المغنی، الریاض - المملکة العربیة السعودیة، الطبعة: الأولى، 1427 هـ - 2006 م).
محسن سلمان، أبو محمد عبدالعزیز بن محمد بن عبدالرحمن بن عبد، مختصر الأسئله و الأجوبه الأصولیه علی العقیده الواسطیه، بیجا، 1418ه، چاپ 12.
محمدی ری شهری، محمد، سیره پیامبر خاتم (ص)، قم: انتشارات دارالحدیث، 1394ش.
محمودی، احمد، رنگ در قرآن کریم، مجله بیّنات، شماره 57، سال پانزدهم، 1387ش، صص83-58.
مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الإسلامیه، 1374ش.
مروارید، حسنعلی، تنبیهات حول المبدأ و المعاد، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، 1418ق.
مقدم، محمد، جستار درباره مهر و ناهید، تهران: هیرمند، 1385ش.
ممتحن، مهدی، کمالی بانیانی، مهدی رضا، از سمبلیسم تا اسطوره در اشعار فروخ فرخ زاد، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، سال8، شماره27، تابستان 91.
مفید، محمد بن محمد، الإختصاص، قم: المؤتمر العالمی لألفیه الشیخ المفید، 1413ق.
مقدسی، ضیاء الدین أبوعبداللّه محمد بن عبدالواحد، الأحادیث المختاره أو المستخرج من الأحادیث المختاره مما لم یخرجه البخاری و مسلم فی صحیحیهما، لبنان-بیروت: دار خضر لطباعه و النشر و التوزیع، 1420ه، چاپ دوم.
متقی هندی، علاءالدین علی بن حسام الدین ابن قاضی خان القادری الشاذلی الهندی، کنزالعمّال فی سنن الأقوال و الأفعال، مؤسسه الرساله، 1401ه. چاپ پنجم.
مظهری، محمد ثناء اللّه، التفسیر المظهری، پاکستان: مکتبه الرشدیه، 1412ق.
مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف، تهران: دارالکتب الإسلامیه، 1424ق.
مراغی، احمد بن مصطفی، تفسیر المراغی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، بیتا.
نزهت، بهمن، نماد نور در ادبیات صوفیه، مطالعات عرفانی(مجله علمی-پژوهشی)، دانشکده علوم انسانی دانشگاه کاشان، شماره نهم، بهار و تابستان،1388، صص 155-184.ل ستون مسجد جامع تهران، 1373ش.
نصیری، روح اللّه، کارکردها و ویژگیهای صنعت بلاغی تشبیه تمثیلی در قرآن کریم، کاوشی در پژوهشهای زبانشناختی قرآن کریم، سال دوم، شماره اول، بهار و تابستان 1392، پیاپی3، صص 39-53.
نکونام، جعفر، عرفی بودن زبان قرآن، مجله صحیفه مبین، پاییز 1378ش، شماره 20، صص 13-25.
نوری، صدیق، " بررسی کاربرد رنگ در شعر محمود درویش و منوچهر آتشی"، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه رازی، 1391ش.
نیشابوری، نظام الدین حسن بن محمد، تفسیرغرائب القرآن و رغائب الفرقان، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1416ق.
نیشابوری، محمود بن ابوالحسن، إیجاز البیان عن معانی القرآن، بیروت: دارالغرب الإسلامی، 1415ق.
واحدی نیشابوری، أبوالحسن علی بن أحمد بن محمد بن علی، الوسیط فی تفسیر القرآن المجید، لبنان-بیروت: دارالکتب العلمیه، 1415ه/1994م.
هالروید، استوارت، ادبیات گنوسی، ترجمه: ابوالقاسم اسماعیل پور، تهران: نشر اسطوره، 1388ش.
هیثمی، أبو الحسن نور الدین علی بن أبی بکر بن سلیمان ، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، المحقق: حسام الدین القدسی، القاهرة: مکتبة القدسی،1414 هـ، 1994م.
هانت، رولاند، هفت کلید رنگهای درمانی، ترجمه: ناهید ایران نژاد، جمال الحق، تهران: 1377ش.
یوهانس ابتن، هنر رنگ، ترجمه: عربعلی شروه، انتشارات سیاولی، 1382ش، چاپ سوم.
یونگ، کارل گوستاو، انسان و سمبولهایش، ترجمه: ابوطالب صارمی، تهران: چاپخانه فاروس ایران، 1352ش.
ALEC: ALEXAN DER Hartley Burr, Le Cercle du Monde ( The Words rim: Great Mysteries of the north american Indians), Paris, 1962.
LERD: LEROUX Françoise, Les Druides, Paris, 1961.
PORS: PORTAL Frédéric Portal, Des couleurs symboliques dans l'Antiquité, le Moyen-Age et les temps modernes, Paris, 1873.
GOUL: Gourmont Rémy de, Le Latin Mystique : Les Poètes de l'antiphonaire et la Symbolique au Moyen âge, Paris, 1913.
)