نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیأت علمی دانشکده الهیات دانشگاه قم

2 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث

10.22034/isqs.2023.45269.2139

چکیده

سوره‌ی حشر در جریان رویارویی پیامبر(ص) با یکی از قبایل یهودی ساکن مدینه فرود آمده و دارای بخش‌های مختلفی است که محتوای آن را از سایر سوره‌ها متمایز می‌سازد. لحن قاطع آیات ابتدایی این سوره، نشانه‌ی جدی‌بودن جریان خطرناکی است که اگر با ارادۀ مستقیم خداوند ریشه‌کن نشود، مسلمانان را به دردسر خواهد انداخت و خداوند با انتساب برخی امور در جریان این رویارویی به خود، این نکته را به مسلمانان گوشزد می‌کند که هشیار باشند و در فضای جنگ‌افروزی و پیمان‌شکنی برخی از قبایل اهل کتاب، ضمن حفظ وحدت و یک‌پارچگی میان خود، از کید خائنین به ظاهر مسلمان که با دورویی و نفاق قصد اخلال در نظام اسلام را دارند، غافل نشوند. و با بیان فرجام عمل کسانی که با پیروی از شیطان، عاقبتی جز عذاب الهی ندارند، بر لزوم توجه به خداوند و تسبیح او تأکید می‌نماید. این نوشتار با بررسی محتوای کلی سورۀ حشر، و آیۀ دوم آن، برداشت غالب مفسران از وجه تسمیۀ این سوره به «حشر» را مورد نقد قرار داده و دیدگاه نوینی را ارائه می‌دهد. به گونه‌ای که هم فاقد تعارض تاریخی دیدگاه مفسران است و هم با سیاق و لحن آیات ابتدایی سوره تناسب بیش‌تری دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Criticism of the commentators' historical point of view in the intrerpretation of the phrase for The first gathering and its connection with the Jews of Bani al-Nazir

نویسندگان [English]

  • ٍEzzatollah Mowlaee nia 1
  • Maryam Jazayeri 2

1 Professor at Qom University

2 ِDoctoral student of Quran and Hadith Sciences, University of Qom

چکیده [English]

The decisive tone of the opening verses of this sura is a sign of the seriousness of the dangerous trend which, if not eradicated by God's direct will, will cause trouble for Muslims.

And by attributing some matters during this confrontation to himself, God warns the Muslims to be alert and in the atmosphere of war-mongering and treaty-breaking by some tribes of the People of the Book, while maintaining unity and integrity among themselves, from the traitors who pretend to be Muslims. They intend to disrupt the Islamic system with their hypocrisy and hypocrisy, don't forget.

And by stating the outcome of the actions of those who follow the devil, there is no end except divine punishment, he emphasizes the need to pay attention to God and glorify Him.

This article, by examining the general content of Surah Hashr and its first 5 verses, criticizes the prevailing opinion of the commentators about the naming of this Surah as Hashr and presents a new point of view. in such a way that it does not have the historical conflict of the commentators' point of view and is more suitable to the context and tone of the opening verses of the Surah.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Gathering
  • the first gathering
  • Jews
  • Bano al-nazir. Bano al-Qaynoqa
 
آلوسی، شهاب‌الدین(1270ق) روح المعانی. ج14. بیروت، نشر الوفاء.
الأصبهانی، أبونعیم(1406ق) دلائل النبوة. محقق: محمدرواس قلعه‌جی، عبدالبر عباس. چاپ سوم، بیروت، دار النفائس.
ابراهیم‌حسن، حسن(1964م) تاریخ الاسلام. ج۲، قاهره، مکتبة النهضة المصریة.
ابن‌اثیر، ابوالحسن على‌بن‌محمد شیبانى جزرى(1417ق) الکامل فی التاریخ. تحقیق: عمرعبدالسلام تدمری. ج1و2و5، بیروت، دار الکتاب العربی.
ابن‌إسحاق، محمدبن‌یسار المطلبی(1398ق/1978م) السیر والمغازی. تحقیق: سهیل زکار، ج1، بیروت، دار الفکر.
ابن­النجار، محب الدین(643ق) الدرة الثمینة فی أخبار المدینة، المحقق: حسین محمدعلی شکری، ج1 (بی‌جا)، شرکة دار الأرقم بن أبی الأرقم.
ابن‌حیان، ‌معاذبن‌مَعْبدَ التمیمی(۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م) الثقات، تحت النظر: محمدعبدالمعید خان، ج1، حیدرآباد(هند)، دائرة المعارف العثمانیة.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن(1391ق) تاریخ ابن‌خلدون. ج۲، بیروت، دارالإحیاء تراث العربی.
ابن‌سیدالناس، محمدبن‌محمد یعمری(1414ق) عیون‌الأثر فی فنون‌المغازی والشمائل والسیر، تحقیق: حسام‌الدین قدسی، ج۲، قاهره، مکتبة القدسی.
ابن­عاشور، محمد طاهر(1420ق) التحریر و التنویر. ج28، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی.
ابن‌فارس، احمد بن زکریا(1404ق) معجم مقاییس اللغة، به‌کوشش عبدالسلام محمد هارون. ج2، قم، مکتب التبلیغ الإسلامی التابع للحوزة العلمیة.
ابن‌کثیر، أبوالفداء اسماعیل(1398ق) البدایة و النهایة. ج۳، بیروت، دارالفکر.
ابن‌کثیر، أبوالفداء اسماعیل(1971م) السیرة النبویة. تحقیق: مصطفى عبدالواحد، ج1، بیروت، دار المعرفة للطباعة والنشر والتوزیع.
ابن­کثیر، ابوالفداء اسماعیل(1420ق) تفسیر القرآن العظیم، ج۸ ، ریاض، نشر الطیبه.
ابن کثیر، ابوالفداء اسماعیل(1398ق) فضائل القرآن. بیروت، دار ابن کثیر.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم(1414ق) لسان العرب، ج1و،4، چاپ سوم، بیروت، دار صادر.
ابن‌هشام‏، عبدالملک الحمیری(۱۴۱۷ق/ ۱۹۹۷م) السیرة النبویة، تحقیق مصطفى السقا و ابراهیم الأبیارى و عبد الحفیظ شلبى، بیروت، ج2و3، دار المعرفة.
ارفع، سید کاظم(1381ش) ترجمۀ قرآن، تهران، مؤسسه تحقیقاتى و انتشاراتى فیض کاشانى.
اشکوری، قطب‌الدین محمد(1373ش) تفسیر شریف لاهیجی. تهران، دفتر نشر داد.
اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین(1415ق) الأغانی. بیروت، دار الإحیاء التراث العربی.
اصفهانی، ابونعیم احمد بن عبدالله(۱۴۰۵ق) حلیه الأولیاء و طبقات الأصفیاء، بیروت، دارالکتاب العربی.
المنقری، نصر بن مزاحم. بی‌تا. وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفى، ج1، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی‌.
انصارى خوشابر، مسعود(1377ش) ‏ترجمۀ قرآن، تهران، نشر و پژوهش فرزان روز.
انصاریان، حسین(1383ش) ترجمۀ قرآن، چاپ اول، قم،‏ نشر اسوه‏.
بخاری، محمدبن‌اسماعیل(1410ق) الصحیح.‏ محقق: وزارة الأوقاف لمجلس الاعلى للشئون الاسلامیة، ج6و8،  قاهره.
بغدادی، محمد بن سعد(1410ق) طبقات الکبری، ج2، 3و29، بیروت، دار الکتب العلمیة.
بغوی، حسین بن مسعود(1416ق) معالم التنزیل‏، محقق: عبدالرزاق، مهدى، ج1، 2 و5، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
بلاذری، احمد بن یحیی(1417ق) جمل من أنساب الأشراف، تحقیق: سهیل زکار وریاض الزرکلی، ج1، چاپ اول، بیروت، دار الفکر.
بلاذری، أحمد بن یحیى(1988م) فتوح البلدان، تحقیق: صلاح الدین المنجد، ج1، قاهره، مکتبة النهضة المصریة.
بیهقی، أبی‌بکر أحمدبن‌الحسین. بی‌تا. دلائل النبوة و معرفة أحوال صاحب الشریعة. تعلیق: عبدالمعطی قلعجی. ج3، چاپ اول، بیروت، دارلکتب العلمیة.
پاکتچی، احمد(1380ش) دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر موسوی بجنوردی، محمدکاظم، ج10، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
پورجوادی، کاظم(1414ق) ترجمۀ قرآن، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامى.
حِتّی، فیلیپ خوری(1366ش) تاریخ عرب. ترجمِۀ محمد سعیدی، تهران، زوار.
حلبی، ابوالفرج(1427ق) السیرة الحلبیة، ج۲و3، چاپ دوم، بیروت، دار الکتب العلمیه.
حموی، شهاب الدین یاقوت(1979م) معجم البلدان. ج2و5، بیروت، دار الإحیاء التراث العربی.
خطیب، عبداللطیف(1430ق) معجم القرآءات. ج8، بیروت، دار سعدالدین.
دحلان، سید احمد زینبی. بی‌تا. السیرة النبویة و الآثار المحمدیة، ج1، بیروت، دار المعرفة.
دروزه، محمد عزت(1421ق) التفسیر الحدیث. بیروت. دارالغرب الاسلامی.
دهلوی، شاه ولى‏الله، احمدبن‌عبدالرحیم(1417ق) ترجمۀ فارسى قرآن‏، مدینه، مجمع ملک فهد لطباعةالمصحف الشریف.
دیاربکری، حسین بن محمد(۱۳۸۳ق) تاریخ الخمیس فی احوال الأنفس و نفیس. بیروت، دار صادر.
راغب اصفهانی، حسین(1404ق) مفردات، تهران، دفتر نشر الکتاب.
رضایی اصفهانی، محمدعلی(و همکاران1383ش) ترجمۀ قرآن، قم، مؤسسۀ تحقیقاتى فرهنگى دارالذکر.
زمخشری، محمود(1407ق) الکشاف. ج4، بیروت. دار الکتاب العربی.
زیلعی، عبدالله(1414ق) تخریج الأحادیث و الآثار. به کوشش عبدالله سعد، ج3، ریاض. وزارة الشؤون الإسلامیة و الأوقاف و الدعوة و الإرشاد.
سمرقندی، ابولیث. بی‌تا. تفسیر السمرقندی، تحقیق: محمود مطرجی، ج3، بیروت، دار الفکر.
سرجنت.آر.بی(1376ش) مدینه در زمان هجرت پیامبر. ترجمه رسول جعفریان. مجله میقات حج، شماره20.
سیوطی، جلال‌الدین محمد(1416ق) خصائص الکبری. ج1و2، بیروت، دارالکتب العلمیة.
سیوطی، جلال الدین محمد. بی‌تا. الدر المنثور، بیروت، دار الفکر.
سیوطی، جلال الدین محمد(1416ق) الإتقان فی علوم القرآن، محقق: محمد أبوالفضل إبراهیم،  الهیئة المصریة العامة للکتاب، بیروت، دارالفکر.
شوقی، عبدالسلام احمد ضیف(1426ق) تاریخ الأدب العربی العصر الجاهلی، بی‌جا، دار المعارف.
شهرستانی، محمد(1404ق) الملل و النحل، به کوشش محمد سعید کیلانی، بیروت.
صفارزاده، طاهره(1380ش). ترجمۀ قرآن. تهران، موسسه فرهنگى جهان رایانه کوثر.
صالحی‌الشامی، محمدبن یوسف(1414ق) سبل الهدى والرشاد فی سیرة خیر العباد، ج4، تحقیق عادل أحمد عبد الموجود، علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیة.
طاهری قزوینی، علی اکبر(1380ش) ترجمۀ آزاد قرآن، چاپ اول، تهران، نشر قلم.
طریحی، فخرالدین بن محمد(1379ش) مجمع البحرین. ج3، تهران.
طباطبایی، محمدحسین(1417ق) المیزان فی تفسیر القرآن، ج19، چاپ دوم، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
طبرسی، فضل بن حسن(1372ش) اعلام الوری باعلام الهدی، تصحیح علی اکبر غفاری، ج9، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه.
طبرسى، فضل بن حسن(1377ش) ‏تفسیر جوامع الجامع‏، ج1، 2، 3و9، تهران، انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزۀ علمیۀ قم.
طبری، محمد بن جریر(1387ق) احکام القرآن، ج۱و5، بی‌جا.
طبری، محمد بن جریر(1412ق) جامع البیان عن تاویل آی القران، ج10و28، چاپ دوم، قاهره، مکتبة ابن تیمیة.
طبری، محمد بن جریر. بی‌تا. (استنساخ از نسخۀ چاپی انتشارات بریل 1879م، لیدن).  تاریخ الرسل و الملوک، ج2، 10و14، بیروت، روائع التراث العربی، مکتبة خیاط.
طبری، محمد بن جریر(1387ق) تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبوالفضل ابراهیم، چاپ دوم، بیروت، دار التراث.
طبرى، محمد بن جریر(1412ق) جامع البیان فى تفسیر القرآن. بیروت‏، دار المعرفة.
طوسی، محمد بن الحسن(1414ق) الأمالی، محقق: مؤسسة البعثة، ج9، قم، دار الثقافة.
طوسى، محمدبن‌حسن‏، بی‌تا، التبیان فی تفسیر القرآن‏، مصحح: عاملى، احمدحبیب، ‏با مقدمۀ آقابزرگ تهرانى، چاپ اول، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
عسقلانی، ابن حجر احمد(1424ق) فتح الباری، ج7و8، بیروت، دارالکتب العلمیة.
عسقلانی، ابن حجر احمد. بی‌تا. العجاب فی بیان الأسباب، محقق: عبدالحکیم محمد الأنیس، ج1، بیروت، دار ابن الجوزی.
عسقلانی، ابن‌حجر احمد(1427ق) سبل السلام شرح بلوغ المرام. ریاض، مکتبةالمعارف.
عصفری، أبوعمرو خلیفة بن ‌خیاط(1415ق) تاریخ خلیفة بن ‌خیاط. تحقیق فواز، ‌چاپ ‌اول، بیروت، دار الکتب العلمیة.
علی، جواد(1422ق) المفصل فى تاریخ العرب قبل الإسلام، چاپ چهارم، بغداد، دار الساقی.
قاسم‌بن‌سلاّم، ابو عبید(1968م) کتاب الاموال، به اهتمام محمد هرّاس، بیروت، دار الفکر
قرطبی، محمدبن احمد(1405ق) تفسیر القرطبی، تحقیق: أحمد عبدالعلیم البردونی، ، ج1، 8 و18، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
کاشانی، فتح الله(۱۳۳۶ش) منهج الصادقین فی الزام المخالفین، ج1، تهران: انتشارات علمی.
کلینی، محمدبن یعقوب(1407ق) الاصول من الکافی. به کوشش علی اکبر غفّاری، ج8و15، تهران، دار الکتب الإسلامیة.
گوتو، آکیرا(1376ش) قانون‌نامه‌ی مدینه. ترجمۀ شهلا بختیاری، مجله کیهان اندیشه، شماره 75.
مختار، عمر(1412ق) معجم القراءات القرآنیة. به کوشش عبدالعال سالم مکرم. ج7، قم، انتشارات اسوه.
مصطفوی، حسن(1385ش) التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏2، تهران، دفتر نشر آثار علامه مصطفوی.
مصطفوی، حسن(1380ش) تفسیر روشن‏. ج‏2، تهران، مرکز نشر کتاب.
مکارم شیرازی، ناصر(1371ش) تفسیر نمونه، ج۲۳، چاپ دهم، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
مکارم شیرازى، ناصر(1373ش) ترجمۀ قرآن، چاپ دوم، قم، دار القرآن الکریم (دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامى).
مجلسی، محمدتقی(1403ق) بحارالانوار، ج۲۲، قم، دارالکتب الاسلامیه.
معزى، محمدکاظم(1372ش) ترجمۀ قرآن. قم، انتشارات اسوه.
عاملی، جعفر مرتضی(۱۴۱۶ق) الصحیح من سیره النبی الاعظم، ج۴، بیروت، دارالسیرة.
مسعودی، علی بن حسین(1357ق) التنبیه و الاشراف، ج1، قاهره، نشر عبدالله اسماعیل صاوی.
مقاتل بن‌سلیمان، ابوالحسن(1424ق) تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق: أحمد فرید، ج1، چاپ اول، بیروت، دار الکتب العلمیة.
نمیری بصری، ابوزید عمر ابن شبه(1410ق) تاریخ المدینة المنورة، تحقیق: فهیم محمد شلتوت، ج۲و4، چاپ دوم، قم، نشرقدس.
واقدی، محمد بن عمر(1409ق) المغازی. تحقیق مارسدن جونز، ج1و2، بیروت، دار الأعلمی.
واقدی، ابن سعد الکاتب(1410ق) الطبقات الکبرى، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا، ج2، چاپ اول، بیروت، دار الکتب العلمیة.
ولفنسون، اسرائیل(1914م) تاریخ الیهود فی بلاد العرب فی الجاهلیة و صدر الاسلام، قاهره، مکتبة الاعتماد.
یعقوبی، أحمد ابن إسحاق جعفر بن وهب. بی‌تا. تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر.
یعقوبی، أحمد ابن إسحاق جعفر بن وهب(1422ق) البلدان، چاپ اول، بیروت، دار الکتب العلمیة.
نرم‌افزار جامع التفاسیر، نسخۀ 3، ترجمه‌های انگلیسی قرآن: آربری، صفارزاده، مسلمانان مترقی و یوسف علی.
Gil.Moshe, 1974, The constitution of Medina, A Reconsideration, Israel oriental Studies, IV.
Goto, A. , OR 1982 The constitution of Medina, vol.18.
Kister, M.J. 1965. The Market of the Prophet, Journal of the economic and social history of the Orient, 8.
Rubin.Uri. 1990. The Assassination of Kab b.Ashraf. Orients, 32.
Rubin, Uri, The Life of Muhammad, Broofield.
Serjeant. R.B. 1964. The constitution of Medina, Islamic quarterly, VIII.
Serjeant. R.B. 1984. Al-Medina of the time of Muhammad’s coming ,OR, vol.20.
Serjeant. R.B. 1978. The sunna, jamiah, Pacts with the Yathrib Jews and the tahrim of Yathrib, Analaysis and Translation of the Document comprised in the so called constitution of Medina”,BSOAS,XLI/1().