ریشه‏ شناسی واژه‏ های قرآنی «صَدَقَه» و «صَدُقَه»؛ بازیابی یک واحد مغفول از حوزه معنایی عدالت در قرآن کریم

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

استادیار گروه معارف اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران.

10.22034/isqs.2025.48969.2307
چکیده
«ص ـ د ـ ق» از کهن ‏ترین ریشه ‏های ثلاثی در زبان ‏های سامی است که مشتقّات آن، 155 بار در قرآن کریم به کار رفته است. از جمله مشتقّاتِ این ریشه، واژه ‏های «صَدَقَه» و «صَدُقَه» است که اولی واژه ‏ای آشنا در فرهنگ اسلامی است که 13 بار در آیات قرآنی به کار رفته و دومی واژه ‏ای تکامد به معنای مهریه است که در آیه 4 سوره نساء دیده می ‏شود. مطالعه حاضر در صدد است برای نخستین بار با کاربست رویکرد ریشه ‏شناسی، قدیم ‏ترین و اصیل‏ ترین معنای این مفردات قرآنی را در قالب یک مطالعه تطبیقی در زبان ‏های سامی به دست آورد و مؤلفه‏ های معنایی آن دو را در قرآن کریم بازشناسد. این مطالعه اثبات می ‏کند که براساس داده ‏های ریشه‏ شناختی، اصلی ‏ترین مؤلفه‏ های معناییِ این واژه ‏های قرآنی، «عدالت» و «حق» است. به این ترتیب، در مقاله حاضر نشان داده می ‏شود که برخلاف تصور رایج، واژه صِدق نیز در کنار واژه ‏های قِسط و عَدل، در عداد واحدهای تشکیل‏ دهنده ‏ی حوزه معنایی عدالت در قرآن کریم جای می‏ گیرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله English

The Etymology of Qur'anic Words "Ṣadaqah" and "Ṣaduqah"; Retrieving a Neglected Unit from the Semantic Field of Justice in the Holy Qur'an

نویسندگان English

Mohammad Hossein Shirzad
Mohammad Hassan Shirzad
Assistant Professor of Islamic Studies, Faculty of Theology and Islamic Studies, University of Mazandaran, Babolsar, Iran.
چکیده English

"Ṣ-D-Q", one of the oldest triconsonantal roots in Semitic languages, is used 155 times in the Holy Qur'an. The words "Ṣadaqah" and "Ṣaduqah" are derivatives of the above-mentioned root. While the former is a familiar word in Islamic culture, used 13 times in Qur'anic verses, the latter is a hapax legomenon in the Holy Qur'an which means bride-wealth. Taking etymological approach, this research aims for the first time to discover the oldest meaning of those two Qur'anic words within the framework of comparative study of Semitic languages. Moreover, this research aims to identify the semantic components of those Qur'anic words. According to etymological data, this study proves that the main semantic components of Qur'anic words "Ṣadaqah" and "Ṣaduqah" are justice and right. Thus, the present article shows that, contrary to the common perception, the word "Ṣidq" alongside "Qisṭ" and "ˁadl" is among the units constituting the semantic field of justice in the Holy Qur'an.

کلیدواژه‌ها English

Ṣadaqah
Ṣaduqah
Etymology
Historical Linguistics
Semitic Linguistics
Justice in the Holy Qur'an
قرآن کریم.
1.    ابن حاجب، عثمان بن عمر. (1995 م). الشافیة فی علم التصریف، مکه: المکتبة المکیة.
2.    ابن درید، محمد بن حسن. (1987 م). جمهرة اللغة، بیروت: دار العلم للملایین.
3.    ابن عادل، عمر بن علی. (1419 ق). اللباب فی علوم الکتاب، بیروت: دار الکتب العلمیة.
4.    ابن عاشور، محمد بن طاهر. (1420 ق). التحریر و التنویر، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.
5.    ابن فارس، احمد. (1399 ق). مقاییس اللغة، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، بیروت: دار الفکر.
6.    ابن کثیر، اسماعیل بن عمر. (1419 ق). تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دار الکتب العلمیة.
7.    ابن منظور، محمد بن مکرم. (1414 ق). لسان العرب، بیروت: دار صادر.
8.    ابوالفتوح رازی، حسین بن علی. (1376 ش). روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد: بنیاد پژوهش‏های اسلامی آستان قدس رضوی.
9.    ازهری، محمد بن احمد. (2001 م). تهذیب اللغة، به کوشش محمد عوض مرعب، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
10.                   اسفراینی، شاهفور بن طاهر. (1375 ش). تاج التراجم فی تفسیر القرآن للأعاجم، به کوشش نجیب مایل هروی و علی‏اکبر الهی خراسانی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
11.                   الهی قمشه‏ای، مهدی. (1380 ش). ترجمه قرآن کریم، قم: انتشارات فاطمه الزهرا(س).
12.                   بروسوی، اسماعیل حقّی. (1424 ق). تفسیر روح البیان، بیروت: دار الفکر.
13.                   بلاسی، محمد السید علی. (2001 م). المعرّب فی القرآن الکریم، بنغازی: جمعیة الدعوة الإسلامیة العالمیة.
14.                   بهار، مهرداد. (1386 ش). ادیان آسیایی، تهران: نشر چشمه.
15.                   پاکتچی، احمد. (1399 ش الف). «سکنا یا انس گرفتن مردان به زنان در قرآن و حدیث با رویکرد ریشه‏شناسی»، پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، سال 8، شماره 16، صص 99-112. https://doi.org/10.30473/quran.2020.7025
16.                   پاکتچی، احمد. (1399 ش ب). «کاوشی تاریخی در معانی ماده قرآنی "أن‏ث" با رویکرد مسیرشناسی ساخت»، پژوهش‏های زبان‏شناختی قرآن، سال 9، شماره 17، صص1-14. https://doi.org/10.22108/NRGS.2019.119141.1460
17.                   پاکتچی، احمد و افراشی، آزیتا. (1399 ش). رویکردهای معناشناختی در مطالعات قرآنی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
18.                   پاکتچی، احمد و شیرزاد، محمدحسن و شیرزاد، محمدحسین. (1397 ش). «بازخوانی انگاره ربا در قرآن کریم با تکیه بر الگوهای انسان‏شناسی اقتصادی»، مطالعات قرآن و حدیث، سال 11، شماره 22، صص 61-92. https://doi.org/10.30497/QURAN.2018.2253
19.                   ترجمه تفسیر طبری. (1356 ش). به کوشش حبیب یغمایی، تهران: انتشارات توس.
20.                   ترمانینی، عبدالسلام. (1984 م). الزواج عند العرب فی الجاهلیة و الإسلام: دراسة مقارنة، کویت: عالم المعرفة.
21.                   جوادی آملی، عبدالله. (1389 ش). تفسیر تسنیم، جلد هفدهم، قم: نشر اسراء.
22.                   جوادی آملی، عبدالله. (1391 ش). مفاتیح الحیات، چاپ دوم، قم: نشر اسراء.
23.                   جوهری، اسماعیل بن حماد. (1407 ق). تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت: دار العلم للملایین.
24.                   خلیل بن احمد. (1410 ق). کتاب العین، به کوشش مهدی المخزومی و ابراهیم السامرائی، بیروت: دار و مکتبة الهلال.
25.                   دومزیل، ژرژ. (1379 ش). «خدایان سه‏کنش»، جهان اسطوره‏شناسی، ترجمه جلال ستاری، تهران: نشر مرکز.
26.                   راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1412 ق). المفردات فی غریب القرآن، به کوشش صفوان عدنان داوودی، بیروت/ دمشق: دار العلم/ دار الشامیة.
27.                   رضی‏الدین استرآبادی، محمد بن حسن. (1395 ق). شرح الشافیة، بیروت: دار الکتب العلمیة.
28.                   زبیدی، محمد مرتضی. (1414 ق). تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دار الفکر.
29.                   زمخشری، محمود بن عمر. (1407 ق). الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دار الکتاب العربی.
30.                   زمخشری، محمود بن عمر. (1979 م). أساس البلاغة، بیروت: دار صادر.
31.                   شایگان، داریوش. (1389 ش). ادیان و مکتب‏های فلسفی هند، تهران: امیرکبیر.
32.                   شریف رضی، محمد بن حسین. (1374 ش). نهج البلاغه، به کوشش صبحی صالح، قم: مرکز البحوث الإسلامیة.
33.                   شعرانی، ابوالحسن. (1374 ش). ترجمه قرآن کریم، تهران: انتشارات اسلامیه.
34.                   شوالیه، ژان و گربران، آلن. (1387 ش). فرهنگ نمادها، ترجمه سودابه فضائلی، تهران: جیحون.
35.                   شوکانی، محمد بن علی. (1414 ق). فتح القدیر، دمشق/ بیروت: دار ابن کثیر/ دار الکلم الطیب.
36.                   صاحب بن عباد. (1414 ق). المحیط فی اللغة، بیروت: عالم الکتاب.
37.                   طبرسی، فضل بن حسن. (1372 ش). مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات ناصرخسرو.
38.                   طریحی، فخرالدین. (1375 ش). مجمع البحرین، تهران: کتابفروشی مرتضوی.
39.                   طوسی، محمد بن حسن. (بی‏تا). التبیان فی تفسیر القرآن، به کوشش احمد قصیر عاملی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
40.                   طیب‏حسینی، سید محمود و شیرزاد، محمدحسین و شیرزاد، محمدحسن. (1400 ش). «معناشناسی نحله در قرآن کریم با رویکرد تاریخ واژه‏نگاری و ریشه‏شناسی»، مشکات، سال 40، شماره 152، صص 25-49. https://dorl.net/dor/20.1001.1.16838033.1400.40.3.2.6
41.                   عبدالباقی، محمد فؤاد. (1364 ق). المعجم المفهرس لألفاظ القرآن الکریم، قاهره: دار الحدیث.
42.                   علی، جواد. (1993 م). المفصّل فی تاریخ العرب قبل الإسلام، بیروت/ بغداد: دار العلم للملایین/ مکتبة النهضة.
43.                   فخر رازی، محمد بن عمر. (1420 ق). التفسیر الکبیر، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
44.                   فره‏وشی، بهرام. (1346 ش). فرهنگ پهلوی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
45.                   فضل‏الله، سید محمدحسین. (1419 ق). مِن وحی القرآن، بیروت: دار الملاک.
46.                   فیومی، احمد بن محمد. (بی‏تا). المصباح المنیر، بیروت: المکتبة العلمیة.
47.                   قرائتی، محسن. (1383 ش). تفسیر نور، تهران: مرکز فرهنگی درس‏هایی از قرآن.
48.                   قرشی، سید علی‏اکبر. (1371 ش). قاموس قرآن، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
49.                   قرطبی، محمد بن احمد. (1364 ش). الجامع لأحکام القرآن، تهران: انتشارات ناصرخسرو.
50.                   کریمی‏نیا، مرتضی. (1393 ش). «تکامد در قرآن: تحلیلی بر واژه‏ها و ترکیبات تک‏کاربرد در قرآن کریم»، پژوهش‏های قرآن و حدیث، سال 47، شماره 2، صص 247-284. https://doi.org/10.22059/JQST.2014.54280
51.                   مجتبایی، فتح‏الله. (1352 ش). شهر زیبای افلاطون و شاهی آرمانی در ایران باستان، تهران: انجمن فرهنگ ایران باستان.
52.                   مدرسی، سید محمدتقی. (1419 ق). مِن هُدی القرآن، تهران: دار محبّی الحسین(ع).
53.                   مراغی، احمد مصطفی. (1985 م). تفسیر المراغی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
54.                   مصطفوی، حسن. (1368 ش). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
55.                   مطهری، مرتضی. (1386 ش). نظام حقوق زن در اسلام، تهران: صدرا.
56.                   معین، محمد. (1362 ش). فرهنگ فارسی، تهران: امیرکبیر.
57.                   نخله الیسوعی، رفائیل. (1986 م). غرائب اللغة العربیة، بیروت: دار المشرق.
58.                   یعقوب الثالث، اغناطیوس. (1969 م). البراهین الحسیة علی تقارض السریانیة و العربیة، دمشق: نشر مؤلف.
59.                   Bartholomae, Christian. (1904). Altiranisches Wörterbuch, Strassburg: K. J. Trübner.
60.                   Beeston, A. F. L. et al. (1982). Sabaic Dictionary, Beirut: Librairie du Liban.
61.                   Bennett, Patrick R. (1998). Comparative Semitic Linguistics: A Manual, Winona Lake, Indiana: Eisenbrauns.
62.                   Biella, J. Copeland. (1982). Dictionary of Old South Arabic: Sabaean Dialect, Cambridge: Scholars Press.
63.                   Black, J. et al. (2000). A Concise Dictionary of Akkadian, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
64.                   Bomhard, Allan R. (2014). Afrasian Comparative Phonology and Vocabulary, Charleston, SC: Signum Desktop Publishing.
65.                   Bomhard, Allan R. (2015). A Comprehensive Introduction to Nostratic Comparative Linguistics, Charleston, SC: Signum Desktop Publishing.
66.                   Brachet, Auguste. (1868). An Etymological Dictionary of the French Language, tr. G. W. Kitchin, Oxford: Clarendon Press.
67.                   Brun, S. (1895). Dictionarium Syriaco-Latinum, Beirut: Typographia PP. Soc. Jesu.
68.                   Bussmann, Hadumod. (2006). Routledge Dictionary of Language and Linguistics, London & New York: Routledge.
69.                   Campbell, Lyle & Mixco, Mauricio. (2007). A Glossary of Historical Linguistics, Edinburgh: Edinburgh University Press.
70.                   Costaz, Louis. (2002). Syriac-English Dictionary, Beirut: Dar El-Machreq.
71.                   Dalman, Gustaf. (1901). Aramäisch-Neuhebräisches Wörterbuch zu Targum, Talmud und Midrasch, Frankfurt: Kauffmann.
72.                   Del Olmo Lete, G. D. & Sanmartin, J. (2003). A Dictionary of the Ugaritic Language in the Alphabetic Tradition, tr. Wilfred Watson, Leiden: Brill.
73.                   Dillmann, A. (1865). Lexicon Linguae Aethiopicae, Lipsiae: T. O. Weigel.
74.                   Dolgopolsky, Aharon. (2008). Nostratic Dictionary, Cambridge: McDonald Institute for Archaeological Research.
75.                   Donald, James. (1872). Chambers's Etymological Dictionary of the English Language, Edinburgh: W. & R. Chambers.
76.                   Drower, E. S. & Macuch, R. (1963). A Mandaic Dictionary, Oxford: Clarendon Press.
77.                   Gelb, Ignace, et al. (1998). The Assyrian Dictionary, Chicago: Oriental Institute of Chicago University.
78.                   Gesenius, William. (1939). A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament, ed. F. A. Brown, Oxford: Clarendon Press.
79.                   Glare, P. G. W. (1968). Oxford Latin Dictionary, Oxford: Clarendon Press.
80.                   Gray, Louis. (1971). Introduction to Semitic Comparative Linguistics, Amsterdam: Philo Press.
81.                   Heeren, A. Vander. (1912). ''Septuagint Version'', The Catholic Encyclopedia, vol. 13, ed. Charles G. Herbermann, New York: The Encyclopedia Press.
82.                   Hoftijzer, J. & Jongeling, K. (1995). Dictionary of the North-West Semitic Inscriptions, Leiden: Brill.
83.                   Huehnergard, John & Rubin, Aaron D. (2011). "Phyla and Waves: Models of Classification of the Semitic Languages", Semitic Languages: An International Handbook, ed. Stefan Weninger, Berlin: Mouton de Gruyter.
84.                   Jastrow, Marcus. (1903). A Dictionary of the Targumim, the Talmud Babli and Yerushalmi and the Midrashic Literature, London/New York: Luzac/Putnam.
85.                   Jeffery, Arthur. (1938). The Foreign Vocabulary of the Qur'an, Baroda: Oriental Institute.
86.                   Klein, E. (1987). A Comprehensive Etymological Dictionary of the Hebrew Language, Jerusalem: The University of Haifa.
87.                   Kluge, Friedrich. (1891). An Etymological Dictionary of the German Language, tr. John Francis Davis, London: George Bell & Sons.
88.                   Krahmalkov, Ch. R. (2000). Phoenician-Punic Dictionary, Leuven: Peeters.
89.                   Leslau, Wolf. (1938). Lexique Soqotri, Paris: Librairie C. Klincksieck.
90.                   Leslau, Wolf. (1991). Comparative Dictionary of Ge'ez, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
91.                   Liddell, H. G. & Scott, R. (1996). A Greek-English Lexicon, Oxford: Clarendon Press.
92.                   MacKenzie, D. N. (1971). A Concise Pahlavi Dictionary, London: Oxford University Press.
93.                   Mingana, Alphonse. (1927). "Syriac Influence on the Style of the Kur'ān", Bulletin of The John Rylands Library, vol. 11, no. 1, pp. 77-98.
94.                   Montgomery Watt, William. (1956). Muhammad at Medina, Oxford: Clarendon Press.
95.                   Moscati, Sabatino. (1980). An Introduction to the Comparative Grammar of the Semitic Languages, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
96.                   Motzki, Harald. (2001). "Bridewealth", Encyclopaedia of the Qur'an, vol. 1, ed. Jane Dammen McAuliffe, Leiden: Brill.
97.                   Muss-Arnolt, W. (1905). A Concise Dictionary of the Assyrian Language, Berlin: Reuther & Reichard.
98.                   Nakano, Aki'o. (1986). Comparative Vocabulary of Southern Arabic, Tokyo: Institute for the Study of Languages and Cultures of Asia and Africa.
99.                   O'Leary, De Lacy. (1923). Comparative Grammar of the Semitic Languages, London: Kegan Paul.
100.                Orel, Vladimir. (2003). A Handbook of Germanic Etymology, Leiden: Brill.
101.                Orel, Vladimir & Stolbova, Olga. (1995). Hamito-Semitic Etymological Dictionary, Leiden: Brill.
102.                Payne Smith, Robert. (1903). A Compendious Syriac Dictionary, Oxford: Clarendon Press.
103.                Skeat, W. (1888). An Etymological Dictionary of the English Language, Oxford: Clarendon Press.
104.                Smith, William Robertson. (1907). Kinship and Marriage in Early Arabia, London: Adam and Charles Black.
105.                Spies, O. (1991). "Mahr", The Encyclopedia of Islam, 2nd edition, vol. 6, Leiden: Brill.
106.                Von Soden, Wolfram. (1972). Akkadisches Handwörterbuch, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
107.                Zammit, Martin. (2002). A Comparative Lexical Study of Qur'anic Arabic, Leiden: Brill.
دوره 9، شماره 2
تابستان 1404

  • تاریخ دریافت 19 اردیبهشت 1403
  • تاریخ بازنگری 06 مهر 1404
  • تاریخ پذیرش 28 آبان 1404