مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی

چکیده «مشروع نقد العقل الاسلامی» عنوانی است که محمد آرکون (2010-1928م) برای پروژه فکری و پژوهشی خود انتخاب می­کند. آرکون، شرط «نقد عقل اسلامی» را متأثر از «مکتب آنال»، نگرش تاریخی به تمام سنت اسلامی می­داند و معتقد است که شناخت قرآن و دیگر نصوص دینی، جز با شناخت زمینه تاریخی آن­ها ممکن نیست. پیامد این نگاه به قرآن، مرتبط دانستن آن با لحظه معینی از زمان و مکان است که تعلیق و ازدست‌رفتن کارآمدی آن در دیگر زمان­ها را در پی دارد. همین باعث شده که نقدهای فراوانی از جانب اندیشمندان مسلمان بر پروژه او وارد شود که از جمله این نقدها، توسط مرزوق العمری (متولد 1968م) صورت‌گرفته است. مسئله این مقاله مطالعه روایت نقادانه مرزوق العمری از دیدگاه آرکون در اثبات تاریخ‌مندی، با روش «توصیف و تحلیل» است. یافته­های تحقیق نشان می‌دهد که آرکون بر مبنای تمایز میان قرآن شفاهی و قرآن مکتوب تاریخ‌مندی قرآن را نتیجه گرفته است و انکار قداست قرآن و اتخاذ رویکرد پوزیتیویستی در فهم قرآن از پیامدهای اعتقاد او به تاریخ‌مندی قرآن است. و معلوم می­گردد که خوانش آرکون گزینشی بوده و صرفاً هرآنچه را مؤید نظر خویش یافته، برگزیده است همچنین دیدگاه وی در مورد عدم کتابت قرآن در عهد پیامبر، مردود و ناشی ازجزء بینی افراطی وی است.

چکیده یکی از راه های فهم آیات قرآن کریم، مطالعه و بررسی معناشناسی واژگان آن است. مطالعات معناشناسی آیات و واژگان قرآن کریم ضمن ارائه راهکارهای نظام مند و تعریفی دقیق از مفاهیم مورد مطالعه و همچنین تبیین جایگاه آنها در میان سایر مفاهیم قرآن، لایه ها و بطن‌هایی جدید از آن مفهوم را روشن می‌کند و در عمق بخشیدن به معناهای مستخرج از آیات قرآن نقش مهمی دارد. پژوهش حاضر با هدف کشف و ارائه تصویری از سطوح و معنای لایه های مختلف واژه ألقی، به استخراج مولفه های معنایی ، مترادف ها و مفاهیم مرتبط با این واژه در آیات قرآن کریم و به روش تحلیلی_کتابخانه ای پرداخته است. پس از بررسی مفهوم لغوی واصطلاحی واژه ،حوزه های معنایی آن در قرآن شامل انداختن و افکندن، مجذوب کردن، فراگرفتن، جعل و آفریدن، نازل شدن از جانب خدا و قرعه انداختن به دست آمد. همچنین برآیند بررسی مفاهیم مترادف با ألقی نشان می‌دهد که این واژه با واژگان قذف، نبذ، اکتسب و اخذ رابطه معنایی دارد. واژه القی با توجه به شبکه معنایی خود با کلمات متعددی همنشین است. مانند: موسی، عصا، رواسی، ارض، کل زوج و انبتنا و رابطه هر کدام با القی مورد بررسی قرار گرفته است.

چکیده فرایند شناخت در ذهن براساس طرح‌واره‌ها استوار است. در این تحقیق قصد بر آن است تا به روش کتابخانه‌ای به این موضوع پرداخته شود که کدام طرح‌واره‌های تصوّری معرفی‌شده در معناشناسی شناختی برمبنای مدل انتخابی طرح‌واره‌های تصوّری «ایوانز و گرین» در آیات «تقوای الهی و مشتقّات آن» به‌کار رفته است. همچنین بیشترین بسامد طرح‌واره‌های تصوّری و کارکرد آن در درک مفهوم «تقوای الهی و مشتقّات آن» چگونه است. به‌منظور تحلیل داده‌های پژوهش ابتدا آیات مرتبط ازطریق طرح‌واره‌های تصوّری براساس مدل مذکور مورد بررسی قرار گرفته و حدود 115 آیه دراین‌‌زمینه استخراج شده است. اهمّیّت موضوع تقوای الهی و وجود طرح‌واره‌های تصوّری در آن، دلیل گزینش این مفهوم اخلاقی بوده است. در این راستا مقولات کلی طرح‌واره‌های تصوّری در حوزه مفهومی تقوای الهی و مشتقّات آن در هر یک از شواهد مشخص شده است. نتایج حاکی‌از آن است که طرح‌واره‌های نیرو (از نوع الزام) از بالاترین درصد فراوانی برخوردار است. پس‌از آن طرح‌واره‌های توازن از رتبه دوم برخوردارند؛ زیرا طرح‌واره‌های تصوّری در حوزه مفهومی آیات تقوای الهی اغلب در قالب افعالی که با محتوای امر توأم است، به‌مثابه الزامی در کلام وحی است که سوق‌دهنده مخاطبان به‌سوی تقوای الهی است. همچنین در کلام وحی توازنی میان عمل و جزا مشهود است.

چکیده مفسران و مترجمان فارسی و لاتین در معنا و ترجمه‌ی «مکظوم» در آیه‌ی «... وَ هُوَ مَکْظُوم‏» (قلم: 48) اختلاف نظر دارند. این آیه درباره‌ی حضرت یونس (ع) است که با حالتی خاص خداوند را ندا داد. معانیی چون غمناک، خشمناک، خشم فرو برده، مورد خشم واقع شده، محبوس، مأیوس و... برای آن ذکر شده است. مکان ندای حضرت یونس (ع) نیز مورد اختلاف است. شکم ماهی، تاریکی شب و تاریکی دریا، مکان-های مورد اختلاف است. این پژوهش با استفاده از منابع کتابخانه‌ای با هدف دست یابی به معنای دقیق‌تر این واژه در آیه‌ی مذکور با روش مطالعه تاریخی تطبیقی همراه با تحلیل داده‌ها صورت پذیرفته است. واژه‌پژوهان چند معنا برای این واژه ثبت کرده اند. همچنین در روایات، معانی متفاوتی برای معنای «مکظوم» نقل شده است. به علاوه این موضوع در عهد عتیق نیز آمده است: بررسی منابع لغت، تفاسیر، ترجمه‌های فارسی و لاتین و تحلیل آن‌ها، ذکر روایات و تحلیل آن‌ها و نهایتا مقایسه موضوع در قرآن و عهدین جهت ارائه معنایی دقیق‌تر، فرایند پژوهش حاضر را شکل می‌دهد. نتایج نشان می‌دهد که برخی از معانی ترجیحی فاقد پیشتوانه لغوی یا روایی است.

چکیده «ص ـ د ـ ق» از کهن ‏ترین ریشه ‏های ثلاثی در زبان ‏های سامی است که مشتقّات آن، 155 بار در قرآن کریم به کار رفته است. از جمله مشتقّاتِ این ریشه، واژه ‏های «صَدَقَه» و «صَدُقَه» است که اولی واژه ‏ای آشنا در فرهنگ اسلامی است که 13 بار در آیات قرآنی به کار رفته و دومی واژه ‏ای تکامد به معنای مهریه است که در آیه 4 سوره نساء دیده می ‏شود. مطالعه حاضر در صدد است برای نخستین بار با کاربست رویکرد ریشه ‏شناسی، قدیم ‏ترین و اصیل‏ ترین معنای این مفردات قرآنی را در قالب یک مطالعه تطبیقی در زبان ‏های سامی به دست آورد و مؤلفه‏ های معنایی آن دو را در قرآن کریم بازشناسد. این مطالعه اثبات می ‏کند که براساس داده ‏های ریشه‏ شناختی، اصلی ‏ترین مؤلفه‏ های معناییِ این واژه ‏های قرآنی، «عدالت» و «حق» است. به این ترتیب، در مقاله حاضر نشان داده می ‏شود که برخلاف تصور رایج، واژه صِدق نیز در کنار واژه ‏های قِسط و عَدل، در عداد واحدهای تشکیل‏ دهنده ‏ی حوزه معنایی عدالت در قرآن کریم جای می‏ گیرد.

چکیده پژوهش حاضر با هدف واکاوی عمیق‌تر مفاهیم و معانی ضمنی سورۀ عادیات به بررسی توصیفی-تحلیلی آن از منظر رویکرد رمزگان پنج‌گانه رولان بارت (رمزگان هرمنوتیک یا معمایی، رمزگان پروآیرتیک یا کنشی، رمزگان معنابنی یا ضمنی، رمزگان نمادین یا تقابلی و رمزگان فرهنگی یا ارجاعی) می‌پردازد. این رویکرد با تمرکز بر تحلیل عناصر و روابط زبانی و نشانه‌ای متن به کشف معانی ضمنی آن می‌پردازد. بارت این نظریه را بر پایۀ هنجارمندی ساختار نشانه‌ای متن که عامل اصلی معناآفرینی است، بنا نهاد. دستاورد پژوهش، گویای این مسأله است که رمزگان هرمنوتیک، معمای اصلی را در پی سوگند آغازین سوره، جهت تمرکزبخشی بر موضوع اصلی یعنی کسب موفقیت بشر در جنگ‌های داخلی و خارجی منوط به سازوکار صحیح، مانند انتخاب افراد، ابزار و زمان مناسب معرفی می‌کند. رمزگان کنشی که بالاترین نمود در متن سوره دارند، فضای کنش‌آفرین و حماسی را در پی بازتاب خرده‌روایت‌های جنگ بیرونی با دشمن و جنگ درونی با نفس را حکایت می‌کند. رمزگان نمادین، تقابل انسان‌های ناسپاس در برابر پروردگار و رمزگان ضمنی و فرهنگی نیز با شناسایی لایه-های دورن‌متنی و برون‌متنی، زمینه تاریخی نزول سوره یعنی جنگ تاریخی ذات‌السلاسل را بازنمایی می‌کنند.