نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران

2 استادیار علوم قرآن و حدیث دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال

3 دانشجوی دکتری رشته علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران

چکیده

مطابقت قرائت با رسم مصحف، یکی از مهم‌ترین معیارها در پذیرش قرائات است. این معیار که بعد از توحید مصاحف از سوی عثمان، با هدف خارج ساختن قرائات برخی از صحابه رواج پیدا کرد، در دوره‌های بعد تحولات گوناگونی پشت سر گذاشت. منظور از مطابقت قرائت با رسم مصحف در مراحل نخست، سازگاری آن با کلیات متن مکتوب قرآن بود؛ اما در مراحل متأخر، تطابق قرائت با رسم مصحف با جزئیات بیشتری مورد بررسی قرار گرفت. همچنین، در خلال این دوره‌ها، برخی از قاریان به متن مکتوب رسمی قرآن اهمیت کمتری می‌دادند که با برخی از آنان از جمله ابن‌شنبوذ برخوردهای قاطعی صورت گرفت. به طور کلی، معیار مطابقت با رسم مصحف، پنج مرحلۀ مهم تاریخی را سپری کرد. این مراحل به ترتیب عبارتند از: 1- آغاز توجه به متن مکتوب قرآن به مثابه یک معیار؛ 2- گسترش گفتمان رسم مصحف؛ 3- احتجاج گستردۀ دانشمندان به رسم مصحف در پذیرش قرائات؛ 4- قطعیت یافتن معیار مطابقت با رسم مصحف؛ 5- بازنگری نهایی در معیار مطابقت با رسم مصحف. پژوهش حاضر با رویکردی تاریخی - تحلیلی، به بررسی مراحل پنج‌گانۀ مزبور پرداخته و سعی کرده است در پرتو آن، جایگاه معیار مطابقت با رسم مصحف را در تاریخ قرائات تبیین کند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Development Steps of “the Adherence to the Accepted Uthmanic Text (Rasm al-Mushaf)” as a Criterion in Accepting the Quranic Readings

نویسندگان [English]

  • Abdolhadi Faghhizad 1
  • hamidreza mostafid 2
  • Mojtaba Mohammadi Anvigh 3

1 Professor of Quran and Hadith Sciences Department of Tehran University

2 Assistant Professor of Quran and Hadith Sciences of Islamic Azad University, Tehran North Branch

3 Ph.D. student of the Quranic Sciences and Hadith of Tehran University

چکیده [English]

The adherence of a reading to the Accepted Uthmanic Text (Rasm al-Mushaf) is one of the important criteria in accepting the reading. This Criterion which promulgated after Uthmanic collection of the Quran for the purpose of excluding some companions’ Readings, has had a lot of changes in later times. Criterion of Rasm was at first used to represent the adherence of a reading to the written text generally, but in later times it was examined in more detail.  In addition, there had been some Readers who payed less attention to the written text of the Quran which led to serious conflictions in some cases like Ibn Shanabudh’s case. In general, the criterion of adherence to Rasm al-Mushaf has had five important historical stages as the following: 1- starting to pay attention to the written text of the Quran as a criterion; 2- promulgation of the discourse of Rasm al-Mushaf; 3- widespread use of Rasm al- Mushaf in reasonings; 4- stabilization of Rasm al-Mushaf criterion 5- final revising of Rasm al-Mushaf criterion.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Rasm al-Mushaf
  • Quranic Orthography
  • Criteria of accepting the Quranic readings
  • Uthmanic text
  • Shawadhdh Readings
1- قرآن کریم
2- ابن‌ابی‌حاتم (1371ق)، الجرح والتعدیل، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
3- ابن‌اثیر، علی بن محمد (بی‌تا)، أسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دارالکتاب العربی.
4- ابن‌انباری، محمد بن قاسم (1391ق)، ایضاح الوقف والابتداء، دمشق، مجمع اللغة العربیة.
5- ابن‌جزری، ابوالخیر محمد (بی­تا)، النشر فی القراءات العشر، بی­جا، دارالفکر.
6- ابن‌جزری، ابوالخیر محمد (1429ق)، غایة النهایة، طنطا، دارالصحابة للتراث.
7- ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی (1379ق)، فتح الباری، بیروت، دارالمعرفة.
8- ابن‌خالویه، حسین بن احمد (1985م)، اعراب ثلاثین سورة من القرآن الکریم، بیروت، مکتبة الهلال.
9- ابن‌خالویه، حسین بن احمد (1401ق)، الحجة فی القراءات السبع، بیروت، دارالشروق.
10- ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی (1376ق)، مناقب آل ابی‌طالب، نجف، المکتبة الحیدریة.
11- ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله (1412ق)، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، بیروت، دارالجیل.
12- ابن‌فارس، احمد (1404ق)، معجم مقاییس اللغة، قم، مکتب الاعلام الاسلامی.
13- ابن‌مجاهد، ابوبکر احمد بن موسی (بی‌تا)، السبعة فی القراءات، تحقیق: شوقی ضیف، قاهره، دارالمعارف.
14- ابن‌منظور، محمد بن مکرم (1414ق)، لسان العرب، بیروت، دارصادر.
15- ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق (بی‌تا)، فهرست ابن‌الندیم، تهران، بی‌نا.
16- ابن‌هشام، عبدالملک (بی‌تا)، السیرة النبویة، بیروت، دارالمعرفة.
17- ابوداود، سلیمان بن نجاح (1421ق)، مختصر التبیین لهجاء التنزیل، مدینه، مجمّع الملک فهد لطباعة المصحف الشریف.
18- ابوشامه، عبدالرحمن (1424ق)، المرشد الوجیز إلى علوم تتعلق بالکتاب العزیز، بیروت، دارالکتب العلمیة.
19- ابوعبید، قاسم بن سلام (1411ق)، فضائل القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیة.
20- ابن‌حنبل، احمد (بی‌تا)، مسند أحمد، بیروت، دارصادر.
21- ارکاتی، محمد بن غوث (1331ق)، نثر المرجان فی رسم نظم القرآن، حیدرآباد دکن، مطبعة عثمان بریس.
22- ازهری، محمد بن احمد (1421ق)، تهذیب اللغة، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
23- امین، سیدمحسن (بی‌تا)، اعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات.
24- آقابزرگ تهرانی (1403ق)، الذریعة الى تصانیف الشیعة، بیروت، دارالأضواء.
25- ایزدی و ذوقی، مهدی و امیر (1396ش)، «پی‌جویی قرائت عامه در کتب تفسیری سده‌های نخست و نقش آن در ترجیح قرائت»، پژوهش‌های زبان‌شناختی قرآن، شماره11، صص49-68.
26- بخاری، محمد بن اسماعیل (1401ق)، صحیح البخاری، بیروت، دارالفکر.
27- بروکلمان، کارل (بی‌تا)، تاریخ الأدب العربی، مترجم: عبدالحلیم نجار، قاهره، دارالمعارف.
28- جوهری، اسماعیل بن حماد (1430ق)، الصحاح: تاج اللغة وصحاح العربیة، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
29- حاجی‌اسماعیلی، محمدرضا (1384ش)، «بررسی تعامل و تقابل بین دو حوزه قرائت و کتابت قرآن از عصر نزول تا تسبیع قرائات»، مطالعات اسلامی، شماره68، صص45-66.
30- الحمد، غانم قدوری (1439ق)، القراءات القرآنیة، عمان، جمعیة المحافظة علی القرآن الکریم.
31- الحمد، غانم قدوری (1433ق)، المیسّر فی علم رسم المصحف الشریف وضبطه، جده، مرکز الدراسات والمعلومات القرآنیة بمعهد الامام الشاطبی.
32- الحمد، غانم قدوری (1437ق)، جهود الامام مکی بن ابی‌طالب القیسی فی رسم المصحف، عمان، جمعیة المحافظة علی القرآن الکریم.
33- الحمد، غانم قدوری (1425ق)، رسم المصحف دراسة لغویة تاریخیة، عمان، دارعمار.
34- خطیب بغدادی، ابوبکر (1417ق)، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیة.
35- دانی، ابوعمرو عثمان بن سعید (1416ق)، التیسیر فی القراءات العشر، بیروت، دارالکتب العلمیة.
36- دانی، ابوعمرو عثمان بن سعید (1407ق)، المحکم فی نقط المصاحف، دمشق، دارالفکر.
37- دانی، ابوعمرو عثمان بن سعید (1403ق)، المقنع فی رسم مصاحف الأمصار، دمشق، دارالفکر.
38- دانی، ابوعمرو عثمان بن سعید (1428ق)، جامع البیان فی القراءات السبع، امارات، جامعة الشارقة.
39- ذوقی، امیر (1396ش)، ملاک‌های ترجیح قرائت و توسعۀ آن، تهران، دانشگاه امام صادق علیه‌السلام.
40- ذهبی، شمس‌الدین (1417ق)، معرفة القراء الکبار، بیروت، دارالکتب العلمیة.
41- ذهبی، شمس‌الدین (1427ق)، سیر أعلام النبلاء، قاهره، دارالحدیث.
42- رامیار، محمود (1369ش)، تاریخ قرآن، تهران، امیرکبیر.
43- زرقانی، محمد عبدالعظیم (1948م)، مناهل العرفان، بیروت، دار احیاء التراث العربى‏.
44- زرکشی، محمد بن عبدالله (1410ق)، البرهان فی علوم القرآن، بیروت، دارالمعرفة.
45- زمخشری، محمود بن عمر (1407ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دارالکتاب العربی.
46- زنجانی، ابو عبدالله (1404ق)، تاریخ القرآن، تهران، منظمة الاعلام الاسلامى‏.
47- سجستانی، ابوبکر بن ابی‌داود (1423ق)، کتاب المصاحف، قاهره، الفاروق الحدیثة.
48- سخاوی، علی بن محمد (1427ق)، الوسیلة الی کشف العقیلة، دارالصحابة للتراث بطنطا.
49- صفاقسی، علی النوری (1425ق)، غیث النفع فی القراءات السبع‏، بیروت، دارالکتب العلمیة.
50- سلیم بن قیس (1422ق) ، کتاب سلیم بن قیس، تحقیق: محمدباقر انصاری، قم، دلیل ما.
51- سیوطی، جلال‌الدین (1421ق)، الإتقان فی علوم القرآن، بیروت، دارالکتاب العربی.
52- سیوطی، جلال‌الدین (1401ق)، الجامع الصغیر، بیروت، دارالفکر.
53- شلبی، عبدالفتاح (1403ق)، رسم المصحف العثمانی، جدة، دارالشروق.
54- صدر، سیدحسن (1331ق)، الشیعة وفنون الاسلام، تهران، مطبعة العرفان.
55- ضباع، علی محمد (1420ق)، سمیر الطالبین، قاهره، المکتبة الأزهریة للتراث.
56- ضیف، شوقی (بی‌تا)، مقدمة کتاب السبعة فی القراءات لابن مجاهد، قاهره، دارالمعارف.
57- طبرانی، ابوالقاسم (بی‌تا)، المعجم الکبیر، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
58- طبری، محمد بن جریر (1415ق)، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، بیروت، دارالفکر.
59- عاملی، سیدجعفر مرتضی (1410ق)، حقائق هامة حول القرآن الکریم، قم، مؤسسة النشر الإسلامی.
60- فرّاء، یحیی بن زیاد (1403ق)، معانی القرآن، بیروت، عالم الکتب.
61- فضلی، عبدالهادی (1430ق)، القراءات القرآنیة، بیروت، مرکز الغدیر.
62- قاضی، عبدالفتاح (1428ق)، البدور الزاهرة، دمشق، دارالبیروتی.
63- قرطبی، محمد بن احمد (1423ق)، الجامع لأحکام القرآن، ریاض، دار عالم الکتب.
64- قفطی، علی بن یوسف (1424ق)، إنباه الرواة على أنباه النحاة، بیروت، المکتبة العصریة.
65- لبیب، ابوبکر عبدالغنی (1432ق)، الدرة الصقیلة فی شرح ابیات العقیلة، تحقیق: عبدالعلی ایت زعبول، قطر، وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامیة.
66- مارغنی، ابراهیم (1437ق)، دلیل الحیران، رباط، دارالأمان.
67- مستفید، حمیدرضا (1381ش)، «تأثیر خط در پیدایش قرائات»، تهران، تحقیقات اسلامی، صص27-64.
68- مستفید، حمیدرضا (1380ش)، بررسی تاریخی تحول رسم‌الخط قرآن کریم، تهران، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات.
69- معرفت، محمدهادی (1410ق)، التمهید فی علوم القرآن، قم، مرکز مدیریت حوزۀ علمیۀ قم.
70- مکی بن ابی‌طالب، ابومحمد(1975م)، الابانة عن معانی القراءات، قاهره، دارنهضة‌ بمصر.
71- مکی بن ابی‌طالب، ابومحمد (1404ق)، الکشف عن وجوه القراءات السبع وعللها وحججها، بیروت، مؤسسة الرسالة.
72- مکی بن ابی‌طالب، ابومحمد (1405م)، مشکل اعراب القرآن، بیروت، مؤسسة الرسالة.
73- مکی بن ابی‌طالب، ابومحمد (1429ق)، الهدایة الی بلوغ النهایة، الشارقة، جامعة الشارقة.
74- نجارزادگان، فتح‌الله (1379ش)، «بررسی و نقد اسناد مصحف امام علی (ع) در منابع فریقین»، مقالات و بررسی‌ها، شمارۀ68، صص23-44.
75- همامی و پوراسماعیل، عباس و احسان (1387ش)، «نقدی بر نوشتار "القراءات فی نشأتها وتطورها"»، پژوهش‌نامه قرآن و حدیث، شماره4، صص23-36.
76- یاقوت حموی (1411ق)، معجم الادباء، بیروت، دارالکتب العلمیة.
77- Graham and Kermani, William A. and Navid (2007), “Recitation and aesthetic reception”, The Cambrige Companion to the Qur’an, Edited by: Jane Dammen McAuliffe, London, Cambrige University Press.
78- Neuwirth, Angelika (2007), “Structural, linguistic and literary features”, The Cambrige Companion to the Qur’an, Edited by: Jane Dammen McAuliffe, London, Cambrige University Press.