نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تربیت مدرس

2 گروه علوم قرآن و حدیث- دانشکده الهیات-دانشگاه سیستان و بلوچستان- زاهدان-ایران

چکیده

میراث مکتوب کهن سرشار از اطلاعاتی است که هسته اولیه شکل‌گیری علوم مختلف را روشن می‌سازد. مجازالقرآن ابوعبیده معمر بن‌مثنی از مهم­ترین آثار حوزه پژوهش­های ادبی و زبانی است که تأثیر زیادی بر آثار بعدی گذاشته است. در این مقاله با تبیین جایگاه مجازالقرآن در میان تفاسیر و تحلیل مبانی و الگوهای تفسیری آن، به تحلیل مفهوم مجاز و کارکردهای آن در مجازالقرآن پرداخته شده است. با تحلیل جایگاه مجازالقرآن در میان تفاسیر، وثاقت و مهارت‌های ابوعبیده می‌توان به حوزه مفهومی مجاز و نیز تحلیل درست دیدگاه دانشمندان در مورد اثر پی‌برد و پشتوانه علمی تحلیل متن مجازالقرآن را نیز کشف نمود. نتایج پژوهش نشان می­دهد که ابوعبیده برای تبیین ماهیت و حوزه معنایی مجاز، پس از بیان مبانی‌اش نسبت به زبان قرآن و تبیین علت نیاز به تفسیر، از ابزارهای تفسیری مختلفی مانند تبیین واژگان، صرف و نحو، علوم بلاغت و قرائات بهره جسته است. همچنین باید اشاره کرد که معنای اصطلاح مجاز در گذر زمان تطور یافته و نخستین کاربرد آن در مجازالقرآن تفسیری بوده، اما در دوره‌های بعد در معنای خاص ادبی و در مقابل حقیقت به کار رفته است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Examining and analyzing permitted majaz in Majaz al-Quran

نویسندگان [English]

  • nosrat nilsaz 1
  • hadi zeini malekabad 2

1 Associate Professor, Department of Quran Science and Hadith, Tarbiat Modarres University

2 Department of Quran and Hadith - School of Theology, University of Sistan and Baluchestan - Zahedan-Iran

چکیده [English]

The ancient legacy is rich in information that clarifies the core of the formation of various sciences. The author of Abū ʻUbaydah Maʻmar ibn al-Muthanná al-Taymī is one of the most important works of literary and linguistic research that has had a great impact on the subsequent work This research has been conducted through an in-text and outsourced approach to analyze the perceived concept and its functions in the virtual world. From the point of view of external textual analysis, considering the time of its emergence, the cultural situation and the author's motivation, one can find an accurate analysis of the scientists' view of the effect of scientific and scientific support for introspection analysis. From the internal point of view, with the author's analysis of the language of the Qur'an, his view of the importance of poetry in theology and interpretation, as well as his understanding of the concept of interpretation, can be drawn from the point of view of the permissible conceptual domain. Abū ʻUbaydah used various explanatory tools such as vocabulary, syntax, rhetoric, and reading to explain the permitted nature.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Majaz al-Quran
  • Majaz
  • Abū ʻUbaydah
  • Quran
  • Interpretation
قرآن ‌کریم.
الانباری، عبدالرحمن (1405)، نزهة الادباء الالباء فی طبقات الادباء، بتحقیق ابراهیم سامرائی، اردن: مکتبة الالمنار.
ابن‌اثیر، الجزری (1417)،  الکامل فی التاریخ، بتحقیق عمر عبد السلام تدمری، بیروت: دار الکتب العربی.
ابن‌تیمیه (1404)، دقائق التفسیر الجامع لتفسیر ابن‌تیمیه، بتحقیق محمد السید، دمشق: مؤسسة علوم قرآن.
ابن‌تیمیه (1416)، الایمان، بتحقیق محمد ناصرالدین الالبانی، اردن: المکتب الاسلامی.
ابن‌جوزی، ابو‌الفرج (1412)، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، بتحقیق محمد عبد‌القادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن‌صلاح، عثمان‌بن عبدالرحمن (1423)، معرفة انواع علوم الحدیث، بتحقیق عبداللطیف الهمیم، بی‌جا: دار الکتب العربی.
ابن‌عاشور، محمد‌بن طاهر (1984)، التحریر و التنویر، تونس: الدار التونسیة للنشر.
ابن‌العدیم، عمر‌بن احمد (بی‌تا)، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، بتحقیق سهیل زکار، بی‌جا: دار الفکر.
ابن‌عطیة اندلسی، عبدالحق‌بن غالب (1422)، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، بتحقیق عبدالسلام عبدالشافی محمد، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن‌قتیبه، عبدالله‌بن مسلم (بی‌تا)، تأویل مشکل القرآن، بتحقیق ابراهیم شمس‌الدین، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن‌قتیبه، عبدالله‌بن مسلم (بی‌تا)، غریب القرآن، بی‌جا: بی‌نا.‏
ابن‌کثیر الدمشقی، اسماعیل‌بن عمرو (1420)، تفسیر القرآن العظیم،بتحقیق سامی‌بن محمد سلامه، بیروت: دار الطیبة للنشر و التوزیع.
ابن‌ندیم، محمد‌بن اسحاق (1417)، الفهرست، بتحقیق ابراهیم رمضان، بیروت: دارالمعرفة.
ابو‌زهو، محمد محمد (1378 ق)، الحدیث و المحدثون، قاهره: دار الفکر العربی.
ابوشهبه، محمد‌بن محمد (1423)، المدخل لدراسة القرآن الکریم، قاهره: مکتبة السنة.
ابوعبیده، معمر‌بن مثنی التیمی (بی‌تا)، مجاز القرآن، بتحقیق محمد فؤاد سزگین، قاهره: مکتبة الخانجی.
البابانی البغدادی، اسماعیل‌بن احمد (بی‌تا)، هدیة لعارفین اسماء المؤلفین وآثار المصنفین، استانبول: وکالة المعارف الجلیلة.
البکری، حسین‌بن محمد (بی‌تا)، تاریخ الخمیس فی احوال انفس النفیس، بیروت: دارصادر.
پاکتچی، احمد (1391)، نقد متن، تهران: دانشگاه امام صادق (ع).
پاکتچی، احمد (1392)، فقه‌‌الحدیث؛ با تکیه بر مسائل لفظ،تهران:دانشگاه امام صادق(ع).
الثعالبی، ابوزید (1418)، الجوهر الحسان فی تفسیر القرآن، بتحقیق شیخ‌محمد‌علی معوض، بیروت: دار الاحیاء التراث العربی.
الثعلبی، احمدبن محمدبن ابراهیم (1422)، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، بتحقیق الامام ابی‌محمد‌بن عاشور، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
الثعالبی الجعفری، محمدبن الحسن(1416 ق)، الفکر السامی فی تاریخ الفقه الاسلامی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
الجاحظ، عمروبن بحر (1424)، الحیوان، بیروت: دارالکتب العلمیة.
الجصاص الحنفی، ابوبکر (1405)، احکام القرآن، بتحقیق محمد‌صادق القمحاوی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
الجندی، علی (1412)، فی تاریخ الادب الجاهلی، بی‌‌جا: مکتبة دار التراث.
حاجی‌خلیفه (1941)، کشف الظنون عن اسامی الکتب الفنون، بغداد: مکتبة المثنی.
حبنّکة المیدانی، عبد‌الرحمن‌بن حسن (1416 ق)، البلاغة الواضحة، بیروت ـ دمشق: دار القلم ـ دار الشامیة.
الحراج، ابو‌بکر (بی‌‌تا)، الاصول فی النحو، بتحقیق عبدالحسین الفتلی، بیروت: مؤسسة الرسالة.
الحُصری القیروانی، ابراهیم‌بن علی‌بن تمیم الانصاری (بی‌‌تا)، زهر الآداب و ثمر الالباب، بیروت: دار الجیل.
خطیب بغدادی (1985)، تلخیص المتشابه فی الرسم، بتحقیق سکین الشهابی، دمشق: طلاس للدراسات و الترجمة و النشر.
الداوودی، شمس‌الدین (بی‌‌تا)، طبقات المفسرین، بیروت: دارالکتب العلمیة.
ذهبی، شمس‌الدین (1427 ق)، سیر اعلام النبلاء، قاهره: دار الحدیث.
رشید‌رضا (1990 م)، تفسیر القرآن الحکیم (تفسیر المنار)، مصر: لهیئة المصریة العامة للکتاب.
الزجاج، ابواسحاق (1408)، معانی القرآن و اعرابه، بتحقیق عبدالجلیل عبده شلبی، بیروت: عالم الکتاب.
سالم محیسن، محمد محمد (1404)، القرائات و اثرها فی علوم العربیة، قاهره: مکتبة الکلیات الازهریة.
سالم محیسن، محمد محمد (1417)، الهادی شرح طیبة النشر فی القرائات العشر، بیروت: دار الجیل.
سزگین، فؤاد (1412)، تاریخ التراث العربی، ترجمۀ محمود فهمی حجازی، قم: کتاب‌خانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی.
السمعانی، ابوالمظفر (1418)، تفسیر القرآن، بتحقیق یاسربن ابراهیم، ریاض: دار الوطن.
السندی، ابوطاهر (1415)، صفحات فی علوم القرائات، بی‌جا: المکتبة الامدادیة.
السیرافی، ابوسعید (1373)، اخبار النحویین البصریین، طبعة محمد الزینی، قاهره: مصطفی البابی الحلبی.
سیوطی، جلال‌الدین (1409)، سبب وضع علم العربیة، بتحقیق مروان العطیة، بیروت: دار الهجرة.
السیوطی، جلال‌الدین (1394)، الاتقان فی علوم القرآن، بتحقیق محمد ابو‌الفضل ابراهیم، الهیئة المصریة العامة للکتاب.
شوکانی، محمد‌بن علی (بی‌تا)، فتح القدیر، بیروت: دارالمعرفة.
صافى، محمود‌بن عبدالرحیم (1418 ق)، الجدول فى اعراب القرآن، دمشق ـ بیروت: دار الرشید مؤسسة الایمان.
صفوی، کوروش (1392)، درآمدی بر معناشناسی، تهران: اندیشه.
طبری، محمد‌بن جریر(1420)، جامع البیان فی تأویل القرآن، بتحقیق احمد محمد شاکر، بیروت: مؤسسة الرسالة.
عبدالتواب، رمضان (1380)، مباحثی در فقه اللغۀ و زبان شناسی عربی، ترجمۀ حمید‌رضا شیخی، تهران: آستان قدس رضوی.
العسکری، ابوهلال (1408)، الاوائل، طنطا: دار البشیر.
قاسمی، جمال‌الدین (1418)، محاسن التأویل، بتحقیق محمد باسل عیون السود، بیروت: دارالکتب العلمیة.
القرطبی، ابوعبدالله (1384)، الجامع لاحکام القرآن، بتحقیق احمد البردونی و ابراهیم اَطفیش، قاهره: دار الکتب المصریة.
قلقشندی، احمد‌بن علی (بی‌تا)، صبح الاعشی فی صناعة الانشاء، بیروت: دار الکتب العلمیة.
الکلبی المزی، ابوالحجاج (1400)، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، بتحقیق بشار عداد معروف، بیروت: مؤسسة الرسالة.
النحاس، ابوجعفر(1421)، اعراب القرآن، بتحقیق عبد‌المنعم خلیل ابراهیم، بیروت: دارالکتب العلمیة.
نیل‌ساز، نصرت (1393 ش)، خاورشناسان و ابن‌عباس، تهران: علمی و فرهنگی.
هاشمی، احمد‌بن ابراهیم‌بن مصطفى(بی‌تا)، جواهر البلاغة فی المعانی والبیان والبدیع، بتحقیق یوسف الصمیلی، بیروت: المکتبة العصریة.
یاقوت حموی، شهاب‌الدین ابوعبدالله (1414)، معجم الادباء، بتحقیق احسان عباس، بیروت: دارالمغرب الاسلامی