مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی

چکیده قرآن کریم متنی است سرشار از نشانه‌ها و معانی که همواره زمینه را برای به‌کارگیری روش‌ها و رویکردهای متنوع مطالعه و تحلیل متن فراهم می‌سازد. مقاله حاضر بر رویکرد «نشانه‌شناسی گفتمان» در مکتب نشانه‌شناسی پاریس، تکیه دارد. رویکردی که به تجزیه و تحلیل سازوکار ساخت معنا در فرآیند تولید متن می‌پردازد. این نوشتار بر آن است تا با تحلیل ساخت‌های متنی ظن در قرآن کریم و نیز با به‌کار‌گیری الگوی «مربع نشانه‌شناختی» و مشخصاً با الهام از «مربع حقیقت‌نمایی»، فرآیند شکل‌گیری دلالت ظنّ را در گفتمان قرآنی تبیین کند. مطالعة چهار گونة ظن در پیکرة قرآن کریم نشان می‌دهد که بر اساس مربع حقیقت‌نمایی ظن و علم، انسان در مواجهه با امور مختلف مادی و غیرمادی دچار یکی از چهار حالت توهم ادراکی، صدق، کذب و راز می‌شود و در این میان ایمان و انکار فاعل شناسا در امور غیرمادی همچون رسالت انبیاء، خداوند و صفات او و نیز برپایی رستاخیز، نقش مهمی در سازوکار ساخت معنای ظن ایفا می‌کند.

چکیده میراث مکتوب کهن سرشار از اطلاعاتی است که هسته اولیه شکل‌گیری علوم مختلف را روشن می‌سازد. مجازالقرآن ابوعبیده معمر بن‌مثنی از مهم­ترین آثار حوزه پژوهش­های ادبی و زبانی است که تأثیر زیادی بر آثار بعدی گذاشته است. در این مقاله با تبیین جایگاه مجازالقرآن در میان تفاسیر و تحلیل مبانی و الگوهای تفسیری آن، به تحلیل مفهوم مجاز و کارکردهای آن در مجازالقرآن پرداخته شده است. با تحلیل جایگاه مجازالقرآن در میان تفاسیر، وثاقت و مهارت‌های ابوعبیده می‌توان به حوزه مفهومی مجاز و نیز تحلیل درست دیدگاه دانشمندان در مورد اثر پی‌برد و پشتوانه علمی تحلیل متن مجازالقرآن را نیز کشف نمود. نتایج پژوهش نشان می­دهد که ابوعبیده برای تبیین ماهیت و حوزه معنایی مجاز، پس از بیان مبانی‌اش نسبت به زبان قرآن و تبیین علت نیاز به تفسیر، از ابزارهای تفسیری مختلفی مانند تبیین واژگان، صرف و نحو، علوم بلاغت و قرائات بهره جسته است. همچنین باید اشاره کرد که معنای اصطلاح مجاز در گذر زمان تطور یافته و نخستین کاربرد آن در مجازالقرآن تفسیری بوده، اما در دوره‌های بعد در معنای خاص ادبی و در مقابل حقیقت به کار رفته است.

چکیده یکی از نعمت­های بهشتیان که در آیه 21 سوره طور بدان اشاره شده، الحاق ذریه مؤمنان به ایشان به شرط تبعیت از آنها در ایمان عنوان شده است. مفسران پیرامون اینکه مراد از ذریه چیست و این ذریه با چه شرایطی می­توانند به پدران خود ملحق شوند، نظرات مختلفی ابراز نموده­اند. پرداختن به این موضوع از این نظر اهمیت می­یابد که چگونگی و شرایط این الحاق می­تواند نقش مهمی در تنظیم عملکرد دنیوی و انتظارات اخروی فرد مسلمان ایفا نماید. به عنوان نمونه، اگر فهم از این آیه این­گونه باشد که مؤمنان می­توانند ذریه مؤمن خود را در بهشت به خود ملحق نمایند، انگیزه انجام و کثرت اعمال صالح در میان فرزندان مؤمنین کاهش یافته و این تلقی پیش می­آید که مسلمانان می­توانند با احراز سطحی حداقلی از ایمان، به درجات والاترین مؤمنان از میان اجداد خود نائل گردند. واکاوی تاریخی نظرات مفسرین نشان می­دهد که به مرور زمان و با اهمیت یافتن مباحث عدل الهی و عدالت اجتماعی در سده­های اخیر، مفسران به دیدگاه­ها و نظراتی گرایش یافته­اند که چالش­های موجود در مفاهیم آیه را برطرف سازد. لذا اکثر مفسران متأخر و معاصر معتقدند مناسب­ترین برداشت از آیه آن است که اولاً مراد از ذریه را صرفاً فرزندان و نه نسل­های بعدتر و ثانیاً مراد از الحاق را صرف هم­نشینی و نه هم­درجه­بودن قلمداد نماییم.

چکیده از جمله اهدافِ تفسیرِ مبتنی بر تکثر معنا، نظریه‎‎ی ارزش افزایی در تفسیر هرمنوتیکی متون است. یک تفسیر ارزش افزا، دامنه‎ای از احتمالات تفسیری را به‌سوی متن روانه می‎دارد تا ارزش اعتبار ادبیِ آن را به‌حد اعلا رسانده و آشکار نماید. در مقابل فواید مترتبی نظیر ویژگی‌های منحصربه‌فرد متنی نظیر ظرفیت‌های زبانی، امکانات بالقوة معنایی متن، تأثیرپذیری خوانش متن از دایرة‌المعارف خواننده و اطلاعات عصری آن، مشکل عمده‎ی چنین رویکردی در هرمنوتیک پسامدرن، بی‌اعتنایی به‌قصد مؤلف به‌عنوان تنها فاکتور تعیّن بخش معنای متن است. ازاین‌رو نظریه‎ی ارزش افزایی به‌طور مطلق امکان طرح در همه‎ی متون را نخواهد داشت؛ بنابراین پژوهش فوق که به شیوه‎ی توصیفی-تحلیلی همراه با گردآوری اطلاعات اسنادی و کتابخانه‌ای انجام‌گرفته است می‎کوشد  با طرح فرضیه‎ی « ارزش افزایی قصدی گرا » تعدّد معانی برداشت‌شده از قرآن را در عین ملتزم بودن به‌قصد ماتن اثبات نماید و در پی نفی توأمان «وحدت معنایی مبتنی بر قصدی گرایی انحصاری» و «کثرت معنایی مبتنی بر ذهنی‎گرایی افراطی» برآید و روش تفسیری جدیدی را برای تفاسیر متون به خصوص متن مقدس قرآن ارائه نماید.

چکیده خود­برتر­بینی و رفتار کبر‌ورزانه‌ی انسان در برابر خدواند یا مخلوقات او یکی از رذایل اخلاقی است که در قرآن با واژه‌ی «استکبار» و مشتقاتش و در عهدین با واژگان متعددی بیان شده­است. برای شناخت ابعاد گسترده‌ی این مفهومِ کلیدی لازم است واژگان مربوط به آن در کتب مقدس، واژه­شناسی و معنا­شناسی ‌‌شود و عوامل، ویژگی‌ها و فرجام کار آنان که به این رذیله‌ی اخلاقی دچار می‌شوند، تبیین گردد. این جستار به روش تحلیلی- تطبیقی به واژه­شناسی و معنا­شناسی استکبار و تکبّر در عهدین و قرآن پرداخته، عوامل به وجود آورنده‌ی آن را در انسان از طریق آیات هر کدام از کتب مقدس بررسی نموده و با تحلیل ویژگی‌های مستکبران و متکبّران به بیان فرجام شوم آنان از دیدگاه کتب مقدس پرداخته­است. در کتب مقدس واژگان متعددی این مفهوم را بیان نموده، عواملی تقریبا مشابه چون پیروی از هوای نفس، احساس بی­نیازی و فراموشی قدرت خداوند، زمینه ساز آن و صفاتی چون ادعای خدایی، استهزا و انکارِ اصول اعتقادی به عنوان صفات ایشان و فرجام شومی نظیر گمراهی و هلاکت در دنیا، محرومیت از بهشت و خسران ابدی به عنوان مجازات آنان ذکر شده­است، هر چند که این مفهوم با تمام ابعادش، در قرآن نمودی ژرف‌تر و گسترده‌تر یافته است.

چکیده پژوهشگران بسیاری در خصوص قرآن کریم به بررسی و مطالعه پرداخته اند لیکن بر اساس نظریه نقش گرای نظام مند هلیدی الگوهای تجربه بر اساس فرآیندها و در چارچوب فرانقش اندیشگانی در زبان نمود پیدا می کنند. این فرانقش نگرش گوینده را نسبت به جهان هستی رقم می زند و به بررسی محتوای گزاره ای هر بند می پردازند.
این پژوهش قصد دارد... د تا جزئیات ارائه شده درپنج سوره از قرآن را که با کلمه‌ی «قل» آغاز می‌شوند(جن، کافرون، اخلاص، فلق و ناس) و سور مقولات نامیده می شوند با تکیه بر دیدگاه فرانقش اندیشگانی دستورنقش گرایی نظام مند هلیدی بررسی کند تا دریافت کاملتر و بهتری از کلام الهی به دست آید و گامی به سوی کمال برداشته شود.
بعد از استخراج و یافتن معانی و طبقه بندی تعداد هشتاد و نه فعل این در این سوره ها نتایج حاصله از روش آماری نشان داد که هر شش نوع فرآیند فعلی در این سوره ها کاربرد دارد اما در سوره جن بیشترین فرایند مربوط به فرایند ذهنی است که هماهنگ برموضوع و فضای حاکم بر آن می باشد و فرایندهای مادی و کلامی در رتبه های بعد قرار دارند در حالیکه درچهار سوره دیگر فرآیند مادی دارای بیشترین درصد فراوانی است وعلت آن را می توان قابل فهم کردن متن برای بشر دانست. رتبه های بعدی فرآیندها مربوط به  فرآیند کلامی است که با طبقه بندی این سوره ها و آغاز آنها با کلمه "قل" همخوانی دارد.