نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناسی ارشد قران وحدیث پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

2 دانشیار گروه قرآن پژوهی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

3 استادیار گروه قرآن پژوهی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

چکیده

شیوة ادبی "تهکم"، شگردی بر پایة وارون‌گویی و با بسامد بالا در قرآن است. این پژوهش با بازخوانی انتقادی تاریخچه این شیوة زبانی در دانش بلاغت و نمایان‌سازی ناهمسانی آن با استعاره و سایر مجازها، افزون بر جایگاه‌شناسی شیوة زبانی تهکم در دانش بدیع، از فرآیند و رمز و راز کارایی و گیرایی این فن ادبی پرده‎برداری می‎کند. از آنجا که برخی قرآن‌پژوهان، شناخت دانش بدیع را تنها در زیبایی‎شناسی قرآن کارا دیده و آن را در فهم و تفسیر سودمند ندیده‌اند، این جستار با بازتعریف کاربردی از شگرد تهکّم و با نوخوانی آیات، به شیوة توصیفی-تحلیلی در پی پاسخ بدین پرسش برآمده که شناخت این آرایه، چه کارکردهای فراگیری در فهم و تفسیر قرآن دارد؟ نتیجه پژوهش آن است که پرده‎برداری از معنایِ معنا و تحلیل ناسازواری درون‌متنی یا برون‎متنی آیات، آشکارسازی انگیزة گزینش واژگان در محور جانشینی، پیش‌آوری برداشتی پویا و اثرگذار با فعلیت‌بخشی و بازسازیِ نشانه‎های متن، و پیشگیری از حمل واژگان بر معانی و مصادیق غیرظاهر، از کارکردهای شناخت این شیوة زبانی در فرآیند برداشت معنای متن قرآن است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Processology of Literary Technique of “Tahakkum” and Its Role in Interpreting the Qur’an

نویسندگان [English]

  • abbas rahimloo 1
  • sayedmahmood tayyebhoseini 2
  • Ali Fathi 3

1 M.Sc. of Koran Vedic Research Institute of Domain and University

2 Associate Professor, Department of Quran Studies, Institute of Domain and University

3 Assistant Professor, Department of Quran Studies, Institute of Domain and University

چکیده [English]

The literary style of “Tahakkum” is a technique based on Inversion Structure. Regarding to a critical readout of the history of this linguistic method in rhetoric, the present paper aims to uncover the process, secrets, and attractions of this linguistic technique, in addition to its position in the Badī'. Since some Qur’an scholars have found the knowledge of Badī' as practical only in the aesthetics of the Qur’an and have not seen it in the interpretation, this essay, through practical redefinition of the technique of “Tahakkum” and readout of the verses, based on the descriptive-analytical method, looks to find a reasonable answer to the question of “what are the general usages of this technique for understanding and interpreting the Qur’an?”.
It is argued that uncovering the meaning of the text, analyzing the intra-textual and extra-textual incompatibility of the verses, revealing the motive of vocabulary selection, making a meaningful and influential interpretation by rebuilding the signs of the text, preventing the carrying of the vocabulary on far meanings and instances, all are of those functions of recognizing the technique of Tahakkum in the process of explanation of the Qur’anic text.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Rhetorical Embellishment (Badīʿ)
  • Tahakkum
  • Defamiliarization
  • Metaphor
  • Rules of Interpretation
قرآن کریم.
اب‍ن‌ اب‍ی‌ الاص‍ب‍ع المصری‌، ع‍ب‍دال‍ع‍ظی‍م‌ ب‍ن‌ ع‍ب‍دال‍واح‍د (1995 م)، ت‍ح‍ری‍ر ال‍ت‍ح‍ب‍ی‍ر، القاهرة: ال‍م‍ج‍ل‍س‌ الأع‍ل‍ی.
اب‍ن‌ اب‍ی‌ الاص‍ب‍ع المصری‌، ع‍ب‍دال‍ع‍ظی‍م‌ ب‍ن‌ ع‍ب‍دال‍واح‍د (1957 م(، بدیع القرآن، تحقیق حفنی محمد شرف، قاهرة: نهضة مصر.
اب‍ن‌‌ج‍ن‍ی‌، ع‍ث‍م‍ان ‌ب‍ن‌ ج‍ن‍ی (2004 م)‌، ال‍م‍ح‍ت‍س‍ب‌ ف‍ی‌ ت‍ب‍ی‍ی‍ن‌ وج‍وه‌ ش‍واذ ال‍ق‍راءات‌ و الای‍ض‍اح‌ ع‍ن‍ه‍ا، تحقیق ع‍لی ال‍ن‍ج‍دی‌ ن‍اص‍ف‌، ق‍اه‍رة: وزارة الاوق‍اف‌.
ابن‌‌حاجب، عثمان بن عمر (1425 ق)، الإیضاح فی شرح المفصل، دمشق: دار سعدالدین.
ابن‌‌حجة، تقى‌‌الدین بن على ‏(1425ق)، خزانةالأدبوغایةالأرب‏، محقق کوکب دیاب‏، بیروت: دار صادر.
ابن‌‌سیده، علی بن اسماعیل (1421 ق)، المحکم و المحیط الأعظم‏، محقق: عبدالحمید هنداوی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن‏‌‌عاشور، محمدطاهر (1420 ق)، التحریر و التنویر، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.
ابن‌‌مالک، محمد بن محمد (1989 م)، المصباح، تحقیق حُسنی عبدالجلیل یوسف، قاهرة: مکتبة الآداب.
ابن‌‌منظور، محمد بن مکرم (1414 ق)، لسان العرب، بیروت: دار صادر.
ابن یعقوب مغربى، احمد (1424 ق)، مواهب الفتاح فی شرح تلخیص المفتاح‏، بیروت: دار الکتب العلمی.
ابوالسعود، محمد (1983 م)، ارشاد العقل السلیم الى مزایا القرآن الکریم، لبنان: دار إحیاء التراث العربی.
ابوالفتوح رازى، حسین بن على (1408 ق)، روض الجنان و روح الجنان، مشهد: آستان قدس رضوى.
ابوحیان، محمد بن یوسف (1420 ق)، البحر المحیط فى التفسیر، بیروت: دار الفکر.
ابوعبیده، معمر بن مثنى (1381 ق)، مجاز القرآن، مصر: مکتبة الخانجی.
أخفش، سعید بن مسعده (1423 ق)، معانى القرآن، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ازهرى، محمد بن احمد (1412 ق)، تهذیب اللغة، بیروت: دار احیاء التراث العربی‏.
اشکورى، محمد بن على (1373 ش)، تفسیر شریف لاهیجى، تهران: داد.
آلوسى، محمود بن عبدالله (1415 ق)، روح المعانی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
بابایی، علی‌اکبر (1394 ش)، قواعد تفسیر قرآن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه؛ سمت.
بقاعى، ابراهیم بن عمر (1427 ق)، نظم الدرر فى تناسب الآیات و السور، بیروت: دار الکتب العلمیة.
بیضاوى، عبدالله بن عمر (1418 ق)، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
تفتازانى، مسعود بن عمر (1376 ش)، مختصر المعانی، قم: دار الفکر.
جاحظ، عمرو بن بحر (1418 ق)، البیان و التبیین، قاهرة: مکتبة الخانجی.
جرجانی، عبدالقاهر (1422 ق)، دلائل الاعجاز، محقق عبدالحمید هنداوی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
جرجانی، عبدالقاهر (2001 م)، أسرار البلاغة فی علم البیان، بیروت: دار الکتب العلمیة.
جوهری، اسماعیل (1376 ق)، الصحاح، محقق احمد عبدالغفور عطار، بیروت: دار العلم للملایین.
حسینی ‌مدنی، سیدعلی (1969 م)، ان‍وار ال‍رب‍ی‍ع‌ ف‍ی‌ ان‍واع‌ ال‍ب‍دی‍ع‌، تحقیق هادی شکر، نجف: مطبعة النعمان.
خطیب ‌قزوینى، محمد بن عبدالرحمن (2010 م)،الإیضاح،‏ بیروت: دار الکتب العلمیة.
خ‍ف‍اج‍ی‌، اح‍م‍د ب‍ن‌ م‍ح‍م‍د (1417 ق)، عنایة القاضی و کفایة الراضی، بیروت، دار الکتب العلمیة.
راغب ‌اصفهانى، حسین بن محمد (1412 ق)، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت: دار القلم‏.
رجبی، محمود (1383 ش)، روش تفسیر قرآن‏، قم: پژوهشکدة حوزه و دانشگاه‏.
زرکشى، محمد بن بهادر (1410 ق)،البرهان فى علوم القرآن، بیروت: دار المعرفة.
زمخشرى، محمود بن عمر (1407 ق)، الکشاف، بیروت: دار الکتاب العربی.
زمخشرى، محمود بن عمر (1979م)، اساس البلاغة، بیروت: دار صادر.
سکاکی، یوسف بن ابى بکر (2000 م)، مفتاح العلوم، تحقیق عبدالحمید هنداوی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
سمین، احمد بن یوسف (1414 ق)، الدر المصون فى علوم الکتاب المکنون، بیروت: دار الکتب العلمیة.
سهیلی، عبدالرحمن (2000 م)، الروض الأنف فی شرح السیرة النبویة لابن هشام، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
سیالکوتی، عبدالحکیم (بی‌‌تا)، حاشیة السیالکوتی علی کتاب المطول، قم: منشورات الرضی.
سیبویه، عمرو بن عثمان (1408 ق)، الکتاب، محقق عبدالسلام محمد هارون، قاهرة: مکتبة الخانجی.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1389 ش)، صور خیال در شعر فارسی، تهران: آگاه.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1396 ش)، رستاخیز کلمات، تهران: سخن.
شمیسا، سیروس (1394 ش)، بیان، ویراست چهارم، تهران: میترا.
شوکانى، محمد (1414 ق)، فتح القدیر، دمشق: دار ابن کثیر.
صادقى تهرانى، محمد (1406 ق)، الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن و السنة، قم: فرهنگ اسلامى.
صاوى، احمد بن محمد (1427 ق)، حاشیة الصاوی على تفسیر الجلالین، بیروت: دار الکتب العلمیة.
صفوی، کورش (1394 ش)، از زبان‌شناسی به ادبیات، ج 2، تهران: سورة مهر.
صفوی، کورش (1396 ش)، استعاره، تهران: علمی.
طباطبایى، محمدحسین (1390 ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
طبرسى، فضل بن حسن (1372 ش)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: ناصرخسرو.
طبرى، محمد بن جریر (1412 ق)، جامع البیان فى تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفة.
طوسى، محمد بن حسن (بی‌‌تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
طیب‎ حسینی، سیدمحمود (1395 ش)، پیامبر اندیش‌ناک خلافت، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
علوی، یحیی بن حمزه (1423 ق)، الطراز المتضمن لأسرار البلاغة، بیروت: مکتبة عنصری.
فخر رازى، محمد بن عمر (1420 ق)، التفسیر الکبیر، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
فراء، یحیى بن زیاد (1980 م)، معانى القرآن، قاهرة: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
فضل الله، محمدحسین (1419 ق)، من وحی القرآن، بیروت: دار الملاک.
قونوى، اسماعیل بن محمد (1422 ق)، حاشیة القونوى على تفسیر البیضاوى، بیروت: دار الکتب العلمیة.
کاشفى، حسین بن على (بی‌‌تا)، تفسیر حسینى (مواهب علّیه)، سراوان: نور.
مراغى، احمد مصطفى (بی‌‌تا)، تفسیر المراغى، بیروت: دار الفکر.
مرتضى زبیدى، محمد بن محمد (1414ق)، تاج العروس، بیروت: دار الفکر.
مقاتل بن سلیمان (1423 ق)، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
مکارم ‌شیرازى، ناصر (1371 ش)، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
مولایی‌‌نیا، عزت‌‌الله و دیگران (1393 ش)، «بررسی اغراض بلاغی اسلوب‌‌های تهکم و استهزاء در قرآن کریم»، فصل‌‌نامة پژوهش‌های ادبی ـ قرآنی، س 2، ش 2.
نحاس، احمد بن محمد (1421 ق)، اعراب القرآن، بیروت: دار الکتب العلمیة.
نسفى، عمر بن محمد (1376 ش)، تفسیر نسفى، تهران: سروش.
نظام ‌الاعرج، حسن بن محمد (1416 ق)، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، بیروت: دار الکتب العلمیة.
نقى‎پورفر، ولی‌‌الله (1381 ش)، پژوهشى پیرامون تدبر در قرآن، تهران: اسوه.
واحدى، على بن احمد (1415 ق)، الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، بیروت: دار القلم.
وحیدیان کامیار، تقی (1393ش)، بدیع از دیدگاه زیبایی‌شناسی، تهران: سمت.
هاشمی ‌‌رفسنجانی، اکبر (1386 ش)، تفسیر راه‌‌نما، قم: بوستان کتاب.
Abrams, M. H. (1999), A Glossary Of literary Terms, 7th edition, USA: Earl McPeek.
Eco, Umberto (1992), Interpretation and Overinterpretation, Stefan Collini (ed.), England: Cambridge University Press.
Eco, Umberto (1995), The Role of the Reader: Explorations in the Semiotics of Texts, Bloomington: University of Indiana Press.
Geeraerts, Dirk (2010), Theories of Lexical Semantics, New York: Oxford University Press.
Lakoff, George and Mark Johnsen (2003), Metaphors We Live by, London: The University of Chicago Press.
Makaryk, Irena Rima (1995), Encyclopedia of Contemporary Literary Theory: Approaches, Scholars, Terms, Canada: University of Toronto Press.
Mir, Mustansir (1988), “The Qur'an as Literatureˮ, Religion and Literature, vol. 20.