نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 استاد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه الزهرا (س)، تهران، ایران.

2 کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه الزهرا (س)،تهران، ایران.

3 دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه فردوسی مشهد، مدرس دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی، تهران ، ایران .

چکیده

ریشۀ «ضرب» که در مجموع 58 مرتبه در قرآن کریم بکار رفته از جمله واژه‌های پیچیده در زبان عربی است که به زعم برخی از قدیمی‌ترین کتب لغت‌نویسان عرب برای جمیع اعمال بکار می‌رود. از راه‌های رسیدن به فهم صحیح، ‌جامع و روشمند‌ یک واژه، انجام بررسی‌های لغوی و ریشه‌شناسی آن است. بدین منظور در این پژوهش معانی ضرب از کهن‌ترین زبان‌های آفروآسیایی و سامی باستان استخراج و سیر تطور معنایی واژه تبیین می‌شود. در مرحلۀ بعد با توجه به دسته‌بندی معنایی که از ریشه‌شناسی ضرب بدست آمده، معانی ضرب در آیات مختلف بررسی و دسته‌بندی می‌شود. مطالعه حاضر نشان می‌دهد که کاربردهای قرآنی ماده ضرب همگی ذیل دسته اول معنایی بدست آمده از ریشه‌شناسی یعنی «متصل کردن/مخلوط کردن/بهم پیچیدن/بستن» صورت‌بندی می‌شوند و معنای دوم یعنی «سوختن» عملاً در قرآن کاربرد نداشته است. با بررسی آراء مفسران درباره معانی ضرب در قرآن بر اساس نتایج ریشه‌شناسی، این نتیجه حاصل شد که بعضی از معانی ضرب که در طیفی از تفاسیر و ترجمه‌ها مدنظر قرار گرفته است، با شواهد ریشه‌شناختی تأیید نمی‌شود. ازجمله معنای کتک زدن برای ضرب در بررسی‌های ریشه‌شناختی یافت نشد و برای «اضْرِبُوهُنَّ» در آیه 34 النساء بر اساس نتایج ریشه‌شناختی معنای روی‌گرداندن/رفتن پیشنهاد می‌شود.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Etymological Approach to the Quranic term “darab”

نویسندگان [English]

  • fathieh fattahizadeh 1
  • Nahid Hoseinnataj 2
  • Somayeh Taheri 3

1 Professor, Department of Quranic Studies and Hadith, Faculty of Theology and Islamic Studies, Alzahra University, Tehran, Iran.

2 MA, Department of QuranIic Studies and Hadith, Faculty of Theology and Islamic Studies, , Alzahra University, Tehranm Iran.

3 professor, Department of Quran and Hadith Siences, Ferdowsi University, Lecturer at the University of Islamic Religions, Tehran, Iran.

چکیده [English]

The root of “daraba” which has been used 58 times in the Holy Quran is one of the most complex words in the Arabic language and according to the oldest Arabic lexicons is used for all deeds. One of the issues that can help to understand this word correctly, comprehensively and systematically is etymological study. For this purpose, using the method of etymology, the meanings of ‘daraba’ is found and classified from the earliest meanings, in Afro-Asian and Sami languages. Next, according to this semantic classification, the meanings of “daraba” are examined and categorized in different verses of Quran. It is shown that the Quranic applications of “daraba” are all formulated under the first category of semantics derived from etymology namely tie/mix/wrap. Another root; burning, is not practically used in Quran. Commentators' opinions on the meaning of “daraba” are also reviewed based on etymological results. It is shown that some meanings of “daraba” considered in a range of interpretations are not supported by theological evidences. Foe example, the meaning of beating was not found in the etimological studies and for “idribuhunna” in verse34 of Al-Nasa, based on the etymological results, the meaning of turning over / going is suggested.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Holy Quran
  • etymology
  • daraba
  • Sami languages
  • historical semantics
قرآن کریم.
آرلاتو، آنتونی (1384)، درآمدی بر زبان شناسی تاریخی، ترجمۀ یحیی مدرسی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
آلوسى، محمودبن عبدالله (1415)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی‏، تحقیق سناء ‌بزیع شمس‏الدین، ابراهیم شمس‏الدین، و على عبدالبارى ‌عطیه بیروت: دارالکتب ‌العلمیة.
ابن‏ابى‏حاتم، عبدالرحمن‌بن‌ محمد (1419)، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق اسعدمحمد طیب، ریاض: مکتبة نزار مصطفى ‌الباز.
ابن‏جوزى، عبدالرحمن‌بن ‌على (1422)، زاد المسیر فى علم التفسیر، تحقیق عبدالرزاق مهدى، بیروت: دار الکتاب‌ العربی‏.
ابن‌درید، محمدبن ‌حسن‏ (1988)، جمهرة اللغة، بیروت: دار العلم للملایین‏.
ابن‏عاشور، محمدطاهر (1420)، تفسیر التحریر و التنویر المعروف بتفسیر ابن‌عاشور، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.
ابن‌فارس، احمد (1404)، مقاییس اللغه، تحقیق عبدالسلام‌ محمد هارون، قم: مکتب الاعلام الاسلامی‏.‏
ابن‏قتیبه، عبدالله‌بن ‌مسلم (1411)، تفسیر غریب القرآن، تحقیق ابراهیم‌ محمد رمضان، بیروت: دار و مکتبة الهلال.
ابن‏ملقن، عمربن‌ على (1408)، تفسیر غریب القرآن، 804 ه.ق.‏، تحقیق سمیرطه مجذوف، بیروت: عالم الکتب.
ابن‌منظور، محمدبن ‌مکرم (1414)،‏ لسان العرب‏، بیروت: دار صادر.
ابوزهره، محمد (بی‌تا)، زهرة التفاسیر، ‏بیروت: دار الفکر العربی.
ابوالفتوح‌ رازى، حسین‌بن ‌على (1408)، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن‏، مشهد: آستان قدس رضوی.
ازهرى، محمدبن ‌احمد (1421)، تهذیب اللغة، بیروت: دار احیاء‌ التراث العربی.
بروجردى، محمدابراهیم (1366)، تفسیر جامع‏، تهران: کتاب‌خانۀ صدر.
بستانى، فؤاد افرام (1375)،‏ فرهنگ ابجدی‏، تهران: اسلامی.
بغوى، حسین‌بن ‌مسعود (1420)، تفسیر البغوى المسمى معالم التنزیل‏، تحقیق عبدالرزاق مهدى‏، بیروت: دار احیاء‌ التراث العربی‏.‏
بیضاوى، عبدالله‌بن‌ عمر (1418)، انوار التنزیل و اسرار التاویل، تحقیق محمد عبدالرحمن مرعشلى‏، بیروت: دار احیاء ‌التراث العربی‏.‏
پاکتچی، احمد (1392)، تأملاتی در مباحث فرهنگ اسلامی، تهران: دانشگاه امام صادق.
جوهرى، اسماعیل‌بن‌ حماد (1376ق)، الصحاح‏: تاج ‌اللغۀ و صحاح‌ العربیۀ، تحقیق احمد عبدالغفور عطار، بیروت: دار العلم للملایین.‏
حقى برسوى، اسماعیل‌بن ‌مصطفى (بی‌تا)، روح البیان‏، بیروت: دار الفکر. ‏
خازن، على‌بن محمد (1415)، تفسیرالخازن المسمى لباب التاویل فی معانی التنزیل‏، تحقیق عبدالسلام محمد على شاهین‏، بیروت: دار الکتب العلمیة.
خویی، ابوالقاسم (1372)، معجم‌ رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواۀ، قم: الثقافۀ الاسلامیۀ فی العالم.
دره، محمد على‌ طه (1430)، تفسیر القرآن الکریم و اعرابه و بیانه‏، بیروت: دار ابن‌کثیر.‏
راغب اصفهانى، حسین‌بن ‌محمد (1412)، مفردات الفاظ القرآن‏، بیروت: دار القلم‏‏.‏
زمخشرى، محمود‌بن ‌عمر (1979)، اساس‌ البلاغۀ‏، بیروت: دار صادر.
سیوطى، عبدالرحمن‌بن ‌ابى‏بکر (1404)،‏ الدر المنثور فى التفسیر بالماثور، قم: کتاب‌خانۀ آیت‌الله مرعشى نجفى.
شریف‌الرضى، محمدبن ‌حسین (1406)، تلخیص البیان فی مجازات القرآن‏، تحقیق محمد عبدالغنى حسن، بیروت: دار الاضواء.
صاحب، اسماعیل‌بن عباد (1414)، المحیط فی اللغة، آل‌یاسین، تحقیق محمد حسن‏، بیروت: عالم الکتب.‏
طباطبایى، محمدحسین (1390ق)، ‏المیزان فی تفسیر القرآن‏، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات‏‏.
طبرانى، سلیمان‌بن احمد (2008)، التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم، اردن: دار الکتاب الثقافی.
طبرسى، فضل‌بن‌ حسن (1372)،‏ مجمع‌ البیان فی تفسیر القرآن‏، تحقیق فضل‏الله یزدى طباطبایى و هاشم رسولى‏، تهران: ناصرخسرو.
طبرى، محمدبن‌ جریر (1412)، جامع ‌البیان فى تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفة.
طوسى، محمدبن ‌حسن (1963)، التبیان فی تفسیر القرآن‏، تحقیق احمد حبیب عاملى، ‏بیروت: دار احیاء التراث العربی‏. ‏
عسکرى، حسن‌بن ‌عبدالله (1400)، ‏‏الفروق فی اللغة، بیروت: دار الافاق الجدیدة.
فخر رازى، محمدبن ‌عمر (1420)، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت: دار احیاء ‌التراث ‌العربی.
فراء، یحیى‌بن ‌زیاد (1980)، معانى القرآن، تحقیق محمد على نجار و احمد یوسف‏ نجاتى، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
فراهیدى، خلیل‌بن ‌احمد (1409)،‏ العین‏، قم: هجرت.
فرج، مراد (1930)، ملتقی اللغتین العبریۀ و العربیۀ، مصر: المطعبۀ الرحمانیۀ.
فیروزآبادی، مجدالدین (1412)، التنویر المقباس من تفسیر ابن‌عباس، بیروت: دار الکتب العلمیة.
فیروزآبادی، محمدبن ‌یعقوب (1415)، القاموس المحیط، بیروت: دار الکتب العلمیة.
قرداحی الحلبی اللبنانی، جبرائیل (1891)، اللباب؛ کتاب فی اللغۀ الآرامیّۀ، سریانیّۀ، کلدانیّۀ، بیروت.
قرطبى، محمدبن ‌احمد (1364)،‏ الجامع الاحکام القرآن‏، تهران: ناصرخسرو.
کاشفى، حسین‌بن ‌على (بی‌تا)، تفسیر حسینى، شاه ولى‏الله، احمدبن‌ عبدالرحیم، سراوان: کتاب‌فروشى نور. ‏
کلباسی، زهرا و دیگران (1394)، «نقد و بررسی آرای مفسران در تفسیر آیۀ 44 سورۀ ص»، فصل‌نامۀ آموزه‌های قرآنی، ش 22.
ماتریدى، محمدبن‌ محمد (1426)، تأویلات اهل السنة، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏.‏
مصطفوى، حسن‏ (1430)، التحقیق فى کلمات القرآن ‌الکریم‏، بیروت: دار الکتب العلمیة‏.
مغنیه، محمدجواد (1424)، التفسیر الکاشف‏، قم: دار الکتاب الاسلامی‏.
مقاتل‌بن سلیمان (1423)، تفسیر مقاتل‌بن‌ سلیمان، تحقیق عبدالله شحاته، بیروت: دار احیاء ‌التراث العربیۀ.
مکارم شیرازی، ناصر (1375)، پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
مکى‌بن‌حموش (1429)، الهدایة الى بلوغ النهایة، تحقیق شاهد بوشیخى، شارجه: جامعة الشارقه، کلیة الدراسات العلیا و البحث العلمی.
نظام‌الاعرج، حسن‌بن ‌محمد (1416)،‏ غرائب القرآن و رغائب الفرقان، زکریا عمیرات، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون.
واقدی، محمدبن ‌عمر (بی‌تا)، المغازی، بیروت: اعلمی.
 
Aronoff, Mark and Rees-Miller Janie (2001), The Handbook of Linguistics, Blackwell, Massachusetts.
Beeston, A. F. L. et al. (1982), Sabaic Dictionary, YAR, University of Sana'a.
Benjamin, Davies (1890), A Compendious and Complete Hebrew and Chaldee Lexicon to the old Testament, Boston: Bradley &Woodruff.
Biggs, R. D. et al. (1999), Assyrian Dictionary of the Oriental Institute of the University of Chicago, Chicago: University of Chicago Press.
Black, J. et al. (2000), A Concise Dictionary of AKKadia, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
Brockelmann, Carolo (1895), Lexicon Syriacum, Edinburgh: T&T Clark, Berlin: Reuther & Reichard.
Brun, J. (1895), Dictionarium Syriaco-Latinum, Beryti Phoeniciorum: Typographia PP. Soc. Jesu.
Costaz, Louis (2002), Dictionarie Syriaque-Francais/Syriac-English Dictionary, Beirut: Dar El-Machreq.
Dalman, G. H. (1901), Aramaisch-Neuhebraisches Worterbuch zu Talmud, Targum und Midrasch, Frankfurt: M. J. Kauffmann.
Dillmann, A. (1865), Lexicon Linguae Aethiopicae, Lipsiae; T. O. Weigel.
Dolgopolsky, Aharon (2008),  Nostratic Dictionary, Cambridge: University of Cambridge.
Drawer, E. S. and R. Macuch (1963), A Mandaic Dictionary, Oxford University Press.
Gessenius, William (1939), Hebrew and English Lexicon of the Old Testament, London: Axford.
Hoftijzer, J. and K. Jongeline (1995), Dictionary of the North-West Semitic Inscription, Newyork: Brill.
Ignace J. Gelb et al. (1964), Assyrian Dictionary of the Oriental Institute of the University of Chicago, Chicago: Oriental Institute.
Jastrow, Marcus (1903), A Dictionary of the Targumim, the Talmud Babli and Yerushalmi and the Midrashic Literature, London/New York: Luzac/Putnam.
Klein, Ernest (1987), A Comprehensive Etymological Dictionary of the Hebrew Language for Readers of English, Carta Jerusalem: University of Haifa.
Leslau, W. (1987), Comparative Dictionary of Ge’ez (Classical Ethiopic), Wiesbaden: Harrassowitz.
Levy, Jacob (1876), Neuhebraisches und Chaldaisches Worterbuch, Leipzig: F. A. Brockhaus.
Muss-Arnolt, W. (1905), A Concise Dictionary of the Assyrian Language, Berlin: Reuther & Reichard.
O'Leary, De Lacy (1923), Comparative Grammar of the Semitic Languages, London: Kegan Paul, Trench, Trubner, and New York: Dutton.
Orel, V. E. and , O. V.  Stolbova (1995), Hamito-Semitic Etymological Dictionary, Materials for a Reconstruction, Leiden: E. J. Brill.
Payne Smith, J. (1903), A Compendious Syriac Dictionary, Oxford: Claredon Press.