نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار پژوهشکده اعجاز قران دانشگاه شهید بهشتی

2 دانش آموخته دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه علامه طباطبائی

چکیده

نگاهی کل‌نگر و سیستمی، یکی از جدیدترین روی‌آوردها در شناسایی و استخراج ساختارها و گفتمان‌های حاکم بر متون می‌باشد. استخراج ساختارها و گفتمان‌های مرتبط با جنسیت در قرآن و نهج‌البلاغه برهمین نگاه‌ کل‌نگر و سیستمی مبتنی است. دو گفتمان اساسی را در این ارتباط می‌توان مشاهده کرد: گفتمان مردانه و گفتمان تساوی‌طلبانه-زنانه. با وجودیکه گفتمان مردانه و گونه‌های آن به‌شکل گسترده‌ای در قرآن قابل رصد است امّا موارد متعددی مرتبط با گفتمانِ تساوی‌طلبانه و زنانه نیز قابل مشاهده است. هیچ‌گاه در قرآن کریم صریحاً نگاه‌هایی که همراه با تعمیم، جنس زن را مورد هجمه قرار داده باشد قابل مشاهده نیست. در نهج البلاغه نیز شاهد ظهور و بروز وسیع رویکرد مردانه هستیم امّا در مواردی نیز به ظاهر هجمه‌هایی به جنسِ زن مشاهده می‌شود. از این جهت تمایز بارزی میان گفتمان قرآن ونهج البلاغه در اتخاذ رویکرد مردانه دیده میشود. این در حالیست که کاربست گفتمان تساوی‌طلبانه-زنانه در نهج‌البلاغه در وضعیتِ کمینه و حداقلی آن است. سبک قرآن کریم در کاربستِ تلفیقیِ گفتمان‌های مرتبط با جنسیت نمایش‌گر سبکِ پیشرو آن است و می‌تواند به عنوان ملاکی برای جرح و تعدیل روایاتی که رویکردی مخالف با آنرا اتخاذ کرده‌اند و نقد متنی آنها به حساب بیاید.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The discourse relationship of the Qur'an and Nahj al-Balaghah towrad gender

نویسندگان [English]

  • Ghasem Darzi 1
  • zahra besharati 2

1 Assistant Professor / Shahid Beheshti University

2 Allameh Tabataba'i University

چکیده [English]

A holistic and systematic look is one of the latest developments in identifying and extracting the structures and discourses that govern texts. The extraction of gender-related structures and discourses in the Qur'an and Nahj al-Balaghah is based on this holistic and systematic view. Two basic discourses can be seen in this regard: the male discourse and the egalitarian-female discourse. Although masculine discourse and its forms can be widely observed in the Qur'an, there are also numerous issues related to egalitarian and feminine discourse. There are never any explicit views in the Holy Qur'an that attack the female sex with generalization. In Nahj al-Balaghah, we also see the emergence and widespread manifestation of the masculine approach, but in some cases, there are apparently attacks on women. For this reason, there is a clear distinction between the discourse of the Qur'an and Nahj al-Balaghah in adopting a masculine approach. However, the application of the egalitarian-feminist discourse in Nahj al-Balaghah is at its minimum. The style of the Quran in the combined use of discourses related to gender shows its leading style and can be used as a criterion for modifying the narrations that have taken an opposite approach and their textual critique.

کلیدواژه‌ها [English]

  • "Holy Quran"
  • "Nahj al-Balaghah"
  • "Gender discourses"
  • "Men's discourse"
  • "Women 's discourse"
  • "Equal discourse"
  • "Quranic authority"
قرآن کریم
ابن‌ ابی‌الحدید ( 1415)، شرح نهج‌البلاغه، تحقیق حسین الاعلمی، بیروت: مؤسسۀ الاعلمی.
ابن‌العربی، محمدبن عبدالله (بی‌تا)، احکام قرآن، تحقیق علی محمد بجاوی، بیروت: دار الاحیاء التراث العربی.
ابن‌جوزی، عبدالرحمن‌بن علی (1422)، زاد المسیر فى علم التفسیر، بیروت: دار الکتاب العربی.
ابن‌‌میثم بحرانی (1385)، شرح نهج‌البلاغه، تحقیق محمدرضا عطایی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی.
ابوالفتوح رازی (1384)، تفسیر روح الجنان و روح الجنان، تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه.
ابوسلیمان، عبدالحمید احمد (2002)، ضرب المراۀ وسیلۀ لحل الخلافات الزوجیه، دمشق: دار الفکر.
ارفع، سیدکاظم (1379)، ترجمۀ روان نهج‌البلاغه، تهران: فیض کاشانی.
اسلامی، سیدحسن (1387)، «اخلاق و جنسیت در حدیث ”خصال النساء“»، فصل‌نامۀ علوم حدیث، دورۀ 13، ش 3-4.
انصاریان، حسین (1379)، ترجمۀ نهج‌البلاغه، تهران: پیام آزادی.
اولیایی، سیدنبی‌الدین (1376)، ترجمۀ نهج‌البلاغه، تهران: زرین.
آیتی، عبدالمحمد (1374)، ترجمۀ قرآن، تهران: سروش.
آیتی، عبدالمحمد (1378)، ترجمۀ نهج‌البلاغه، تهران: نشرفرهنگ اسلامی.
بحرانی، سیدهاشم (1411)، حلیۀ الابرار فی اصول محمد وآله الاطهار(ع)، قم: مؤسسۀ المعارف الاسلامیه.
بهشتی، محمد (بی‌تا)، ترجمۀ نهج‌البلاغه، بی‌جا.
بوطی، محمد سعید رمضان (1406)، ضوابط المصلحۀ فی الشریعۀ الاسلامیۀ، بیروت: مؤسسۀ الرساله.
پیروزفر، سهیلا و زهرا شرف‌الدین (1393)، «بررسی سندی و متنی حدیث ”الناجی من الرجال قلیل و من النساءاقل و اقل“»، حدیث‌پژوهی، ش 11.
جحاف، سیدیحیی‌بن ابراهیم (1422)، ارشاد المؤمنین الی معرفۀ النهج‌ البلاغه المبین، تحقیق محمدجواد حسینی جلالی، قم: دلیل ما.
جوادی آملی، عبدالله (1378)، تسنیم، قم: اسراء.
حاجی‌اسماعیلی، محمدرضا، مسعود راعی، و لیلا دهقانی (1389)، «تحلیل مستندات قرآنی حیطۀ مدیریت بانوان با تأکید بر سه رویکرد اندیشۀ اجتماعی دینی»، مطالعات راه‌بردی زنان، ش 49.
حویزی، عبدعلی‌بن جمعه (1415)، تفسیر نور الثقلین‏، قم: اسماعیلیان.
دشتی، محمد (1386)، ترجمۀ نهج‌البلاغه، تهران: پیام عدالت.
ذیلابی، نگار و مرضیه محصص (1397)، «تحلیل برون دینی گزاره‌های نکوهش‌گرایانه دربارۀ زنان در نهج‌البلاغه»، فصل‌نامۀ تاریخ و تمدن اسلامی، دورۀ 14، ش 2.
رستمی، حیدرعلی (1392)، پژوهشی در نسبت میان قرآن و فرهنگ زمانه، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
زرکشی، محمدبن عبدالله (1410)، البرهان فی علوم القرآن، بیروت: دار المعرفه.
سیدرضی (بی‌تا)، نهج‌البلاغه، نسخۀ صبحی صالح، قم: مؤسسۀ دار الهجره.
سید قطب (1412)، فی ظلال القرآن، بیروت: دار الشروق.
سیوطی، جلال‌الدین (1421)، الاتقان فی علوم القرآن، دار الکتاب العربی.
شاه‌ولی‌الله، احمدبن عبدالرحیم (بی‌تا)، ترجمۀ قرآن، سراوان: کتاب‌فروشی نور.
شحرور، محمد (1997)، الکتاب و القرآن قراءۀ معاصره، دمشق: الاهالی دراسات اسلامیۀ معاصر.
‫شعرانی، ابوالحسن (1374)، قرآن مجید با ترجمۀ فارسى و خواص سور و آیات، تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه.
شیرازی، سیدمحمد (1423)، توضیح نهج‌البلاغه، بیروت: دار العلوم.
صدر، سیدموسی (1380)، «فلسفۀ مردانه‌بودن گفتمان قرآنی»، فصل‌نامۀ پژوهش‌های قرآنی، ش 25 و 26.
صفی‌علی‌شاه، محمدحسن (1378)، تفسیر قرآن صفى‌على‌شاه‏، تهران: منوچهری.
طباطبایی، محمدحسین (1417)، المیزان، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
طبرسی، ابوعلی (1372)، مجمع‌البیان، تهران: ناصرخسرو.
طبری، محمدبن جریر (1412)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفه.
عاملی، ابراهیم (1360)، تفسیر عاملى‏، تهران: کتاب‌فروشی صدوق.
فارسی، محسن (1376)، نهج‌البلاغه در سخنان علی‌(ع)، تهران: امیرکبیر.
فتاحی‌زاده، فتحیه، محمدرضا رسولی، و الهه حاتمی راد (1393)، «تأملی در روایات نهج‌البلاغه در نکوهش زن»، فصل‌نامۀ پژوهش‌نامۀ نهج‌البلاغه، س 2، ش 6.
فضل‌اله، سیدمحمدحسین (1419)، من وحی القرآن، بیروت: دار الملاک للطباعۀ و النشر.
فیض کاشانی (بی‌تا)، الصافی فی تفسیر القرآن، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
قزوینی، ملاصالح (1380)، شرح نهج‌البلاغه، به‌تصحیح سیدابراهیم میانجی، تهران: اسلامیه.
قمی مشهدی، محمدبن محمدرضا (1368)، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
قمی، علی‌بن ابراهیم (1367)، تفسیر قمی، تحقیق موسوی جزایری، قم:‌ دار الکتاب.
کشی، محمدبن عمر (1348)، رجال الکشی، مشهد: دانشگاه مشهد.
مبشری، اسدالله (1366)، ترجمۀ نهج‌البلاغه، تهران: نشرفرهنگ اسلامی.
مجلسی، محمدباقر (1404)، بحارالانوار، لبنان: مؤسسۀ الوفاء.
مشکینی، علی (1381)، ترجمۀ قرآن، مشکینى، قم: نشر الهادی.
مصباح‌زاده، عباس (1380)، ترجمۀ قرآن، تهران: بدرقۀ جاویدان.
مصباح یزدی، محمدتقی (1388)، پرسش‌ها و پاسخ‌ها، قم: مؤسسۀ آموزشی‌پژوهشی امام‌خمینی.
‫معرفت، محمدهادی (1387)، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، قم: تمهید.
‫م‍ع‍رف‍ت‌، م‍ح‍م‍ده‍ادی‌ (1381)، آم‍وزش‌ ع‍ل‍وم‌ ق‍رآن‍ی، ق‍م‌: ت‍م‍ه‍ی‍د.
مغنیه، محمدجواد (1425)، فی ظلال نهج‌البلاغه محاولۀ لفهم جدید، تحقیق سامی العزیزی، قم: دار الکتاب.
مقاتل‌بن‌سلیمان بلخی (1423)، تفسیر مقاتل‌بن سلیمان، بیروت: دار الاحیاء التراث العربی.
مکارم شیرازی، ناصر (1379)، تفسیر نمونه‌، تهران: دار الکتب‌ الاسلامیه‌.
مکارم شیرازی، ناصر (1375)، پیام امام؛ شرح تازه و جامعی بر نهج‌البلاغه، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
مکارم شیرازی، ناصر (1373)، ترجمۀ قرآن، قم: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
مهریزی، مهدی (1376)، «تأملی در احادیث نقصان عقل زنان (نقدی بر مقالۀ ”دفاع از حدیث-2“)»، فصل‌نامۀ علوم حدیث، ش 4.
مهریزی، مهدی (1382)، دانش‌نامۀ امام علی‌(ع)، زیرنظر: علی‌اکبر رشاد، ذیل مدخل «حقوق زن»، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
موسوی گرمارودی، علی (1384)، ترجمۀ قرآن، تهران: قدیانی.
موسوی لاری، سیدمجتبی (1389)، حقایق پنهان در آیات قرآن: یافته‌های نو از مفاهیم قرآنی، تهران: فرهنگ اسلامی.
یاسری، محمود (1415)، ترجمۀ قرآن، یاسرى، قم: بنیاد فرهنگی امام مهدی(ع).
 
Barlas, Asma (2001),“Muslim Women and Sexual Oppression: Reading Liberation from the Quran”, Maclester International, no. 10.
Barlas, Asma (2006), “Women̕s Readings of the Quran”, in: The Cambridge Companion to the Quran, Jane McAuliffe (ed.), Cambridge: Cambridge University Press.
Darzi, Ghasem, Abbas Ahmadwand, and Musa Nushi (2021), “Revealing Gender Discourses in the Qurʾān: An Integrative, Dynamic and Complex Approach”, HTS Teologiese Studies/Theological Studies, vol. 77, no. 4:
<https://doi. org/10.4102/hts.v77i4.6228>.
Dib, Naima (2009), D̕un Islam Textuel Vers un Islam Cotextuael: la Traduction du Coran et la. Construction de L̕image de la Femme, Ottawa: Presses de I̕Université d̕Ottawa.
Deborah, Tannen (1994), Discourse, Oxford: Gender and University Press.
Inloes, Amina (2015), “Was Imam Ali a Misogynist? The Portrayal of Women in Nahj al-Balaghah and KitabSulaym ibn Qays”, Journal of Shia Islamic Studies, vol. VIII. no.
Osman, Ravand (2015), Female Personalities in the Qur'an and Sunna: Examining the Major Sources of Imami Shi‘i Islam, Routledge Persian and Shi‘i Studies Series, Abingdon, UK: Routledg.
Smith, Jane Idelman and Haddad Yvonney (1982), “Eve: Islamic Image of Woman”, Women̕s Studies International Forum, no. 5.
Wadud-Muhsin, Amina (1995-1996),”Towards a Quranic Hermeneutics of Social Justice: Race, Class and Gender”, Journal of Law and Religion, no. 7.
West, Candace, Michelle M. Lazar, and Cheris Kramarae (1997),“Gender in Discourse”, in: Discourse as Social Interaction, Teun A. van Dijk (ed.), Sage Publications