نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

2 گروه قرآن پژوهی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

چکیده

یکی از آیات چالش‌برانگیز اجتماعی قرآن که مفسران و فقیهان همواره در فهم آن، دچار اختلاف شده‌اند، آیه 104 سوره آل عمران است. دیدگاه‌های ایشان در دو دسته کلی جای دارد: 1) وجوب همگانی امر به معروف بر افراد جامعه؛ 2) وجوب انحصاری امر به معروف بر گروهی در جامعه. قرآن‌پژوهان گفته‌اند علت این دو دیدگاه متعارض، دو برداشت مختلف از واژه «مِن» در این آیه است. این اختلاف در معنا کردن واژة «مِن» در آیه، دلالت آیه و گستره مکلّفان آن را دچار ابهام ساخته است. این جستار برای نخستین ‎بار نشان داد حرف «مِن» در این آیه، تنها یک معنا دارد، ولی ساختار این آیه، دارای ویژگی چندمعنایی است؛ از این رو می‌توان با توجه به ساختار چندمعنای آیه و با واکاوی موضوع این آیه -امر به معروف و نهی از منکر- که وظیفه‌ای دارای مراتب است، این آیه را بر پایه ساخت اطلاع کهنه و نو، دارای قابلیت دو خوانش طولی-نه دو برداشت ناسازگارِ در عرض هم- دانست. در مجموع به دست آمد برداشت وجوب همگانی، بر پایه ساختار «تجرید»، هماهنگ با سیاق و فضای نزول آیه است و برداشت وجوب انحصاری نیز می‌تواند فهمی نظام‌مند و بر پایه خوانشی ورای سیاق از آیه باشد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Range of Those Responsible for "Commanding the Good" in the Verse 104 of Surah Al-Imran (Text structure analysis)

نویسندگان [English]

  • abbas rahimloo 1
  • sayedmahmood tayyebhoseini 2

1 Research Institute of Hawzah and University

2 گروه قرآن پژوهی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

چکیده [English]

The verse 104 of Surah Al-Imran is one of the most challenging social verses of the Qur'an that commentators and jurists have always disagreed in its interpretation. In general, their interpretations can be placed two general categories of seemingly incompatible: 1) Exclusive obligation of "commanding the good" on a group in society; 2) Public obligation on members of society.
Quranic scholars have always said that the reason for these two conflicting views is the ambiguous ability of the preposition (min)"مِن" in this verse; But for the first time this research shows that the reason of these two views is the structural ambiguity of this verse. Examining the subject of this verse - commanding the good and forbidding the evil - which is a hierarchical task, it is shown that this verse has the ability of two longitudinal readings - not two inconsistent interpretations of each other - based on the construction of old/new information. Eventually, the perception of public obligation is coordinated with the context and co-text of the revelation of the verse, and the perception of exclusive obligation can also be a systematic understanding based on a reading beyond the context of the verse.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Structural Ambiguity
  • Longitudinal Ambiguity
  • Commanding the good
  • Tajrid
  • Information Structure
قرآن کریم.
‏‫آلوسى، محمود (1415)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن‌‌ابی‌حاتم، عبدالرحمن‌بن محمد (۱۴۱۹)، تفسیر القرآن العظیم، ریاض: مکتبة نزار.
ابن‌تیمیه، احمد (۱۴۱۸)، الامر بالمعروف و النهی عن المنکر، المملکة العربیة السعودیة: وزارة الشئون الاسلامیة.
ابن‌‌جنی، عثمان (۱۴۲۹)، الخصائص، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن‌حاجب، عثمان (۱۴۲۵)، الایضاح فی شرح المفصل، دمشق: دار سعدالدین.
ابن‌حجه، تقی‌الدین (۱۴۲۵)، خزانة الادب و غایة الارب، بیروت: دار صادر.
‏‫ابن‌عاشور، محمدطاهر (۱۴۲۰)، تفسیر التحریر و التنویر، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.
ابن‌عرفه، محمد (2008)، تفسیر ابن‌عرفة، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن‌مالک، محمدبن محمد (1989)، المصباح فی المعانی و البیان و البدیع، تحقیق حسنی عبدالجلیل یوسف، بی‌جا: مکتبۀ الآداب.
‏‫ابن‌هشام، عبدالله (۱۴۱۰)، مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب، قم: کتاب‌خانۀ مرعشی نجفی.
ابن‌یعقوب مغربى، احمد (۱۴۲۴)، مواهب الفتاح فی شرح تلخیص المفتاح، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن‌یعیش، یعیش‌بن علی (بی‌تا)، شرح المفصل، قاهره: ادارة الطباعة المنیریة.
ابوحیان، محمد (۱۴۲۰)، البحر المحیط فی التفسیر، بیروت: دار الفکر.
ابوالسعود، محمد (1983)، ارشاد العقل السلیم الى مزایا القرآن الکریم، بیروت: دار احیاء التراث العربی‏.
ابو‌الفتوح رازی، حسین (۱۳۷۱)، روض الجنان و روح الجنان، مشهد: آستان قدس رضوی.
بغوی، حسین (۱۴۲۰)، تفسیر البغوی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
بلاغی، محمدجواد (بی‌تا)، آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن، قم: وجدانی.
بیضاوى، عبدالله (1418)، انوار التنزیل و اسرار التأویل، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
‏‫تفتازانی، مسعود‌بن عمر (۱۳۷۶)، مختصر المعانی، قم: دار الفکر.
جامی، عبدالرحمن (۲۰۱۹)، تفسیر ملا جامی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
‏‫جصاص، احمد (۱۴۰۵)، احکام القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
جوادی‌آملی، عبدالله (1387)، تسنیم؛ تفسیر قرآن کریم، قم: إسراء.
‏‫حلبی، محمود (۱۲۰۸)، حسن التوسل الى صناعة الترسل، مصر: الوهبیة.
حلی (علامه)، حسن‌بن یوسف (۱۳۸۱)، الالفین الفارق بین الصدق و المین، قم: المؤسسة الاسلامیة للبحوث و المعلومات.
خامنه‌ای، سیدعلی (1394)، «بیانات آیت‌الله خامنه‌ای در حرم مطهر رضوی»:
<https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=29236>.
خرازی، سیدمحسن (۱۴۳۴)، الامر بالمعروف و النهی عن المنکر، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
خطیب‌قزوینى، محمد (۲۰۱۰)، الایضاح فی علوم البلاغة، بیروت: دار الکتب العلمیة.
خفاجی، احمد‌بن محمد (۱۹۹۷)، عنایة القاضی و کفایة الراضی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
خمینی، سیدروح‌الله موسوی (1379)، تحریر الوسیلة، تهران: مؤسسة العروج.
درویش، محى‌‏الدین (1415)، اعراب القرآن الکریم و بیانه‏، حمص: الارشاد.
راغب‌ اصفهانی، حسین (۱۴۱۲)، مفردات الفاظ القرآن، بیروت: دار الشامیة.
رضا، محمد رشید (۱۴۱۴)، تفسیر المنار، بیروت: دار المعرفة.
‏‫رضی‌الدین استرآبادی، محمد (۱۳۸۴)، شرح الرضی علی الکافیة، تهران: مؤسسة الصادق(ع).
‏‫روحانی، محمدصادق (1435)، فقه الصادق علیه السلام، قم: آیین دانش.
رحیملو، عباس و سیدمحمود طیب‌حسینی (1399)، «واکاوی انسجام معنایی آیۀ 23 سورۀ احزاب با سیاق آن (برپایۀ شیوة زبانی تجرید)»، پژوهش‌های قرآن و حدیث، س 53، ش 2.
‏‫زجاج، ابراهیم (۱۳۷۴)، اعراب القرآن (منسوب به زجاج)، قم: دار التفسیر.
زمخشری، محمود (۱۴۰۷)، الکشاف، بیروت: دار الکتاب العربی.
سمین، احمد (۱۴۱۴)، الدرّ المصون فی علوم الکتاب المکنون، بیروت: دار الکتب العلمیة.
سیالکوتی، عبدالحکیم (۱۴۰۴)، حاشیة السیالکوتی علی کتاب المطول، قم: الشریف الرضی.
‏‫سیفی‌مازندرانی، علی‌اکبر (۱۴۱۵)، دلیل تحریر الوسیلة (الامر بالمعروف و النهی عن المنکر)، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
‏‫سیوطی، عبدالرحمن (۱۴۱۶)، تفسیر الجلالین‏، بیروت: مؤسسة النور للمطبوعات.
سیوطی، عبدالرحمن (1431)، همع الهوامع شرح جمع الجوامع فی النحو، بیروت: دار احیاء التراث العربی‏.
صافی، محمود (1418)، الجدول فی اعراب القرآن و صرفه و بیانه، دمشق: دار الرشید.
طباطبایی، محمدحسین (۱۳۵۲)، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة الاعلمی.
طبرسی، فضل‌بن حسن (۱۴۰۸)، مجمع البیان، بیروت: دار المعرفة.
طبری، محمد‌بن جریر (۱۴۱۲)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفة.
طوسی، محمد (بی‌تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
طوسی، محمد (1375)، الاقتصاد الهادی الى طریق الرشاد، تهران: کتاب‌خانۀ جامع چهل‌ستون.
طیب‌حسینی، سیدمحمود (1388)، چندمعنایی در قرآن کریم: درآمدی بر توسعه در دلالت‌های قرآنی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
طیب‌حسینی، سیدمحمود (1395)، «نظریه‌ای نوین در معنای ظاهر و تنزیل قرآن»، پژوهش‌های قرآنی، دورۀ 21، ش 78.
عیاشى، محمد (1380)، التفسیر (تفسیر العیاشی)، تهران: مکتبة العلمیة الاسلامیة.
عید، محمد (1989)، اصول النحو العربی، قاهره: عالم الکتب.
‏‫غزالی، ابوحامد (بی‌تا)، احیاء علوم‌الدین، بیروت: دار المعرفة.
فاضل جواد، جواد‌بن سعید (1365)، مسالک الافهام الى آیات الاحکام، تهران: مرتضوى.
‫فاضل مقداد، مقداد‌بن عبدالله (۱۴۰۴)، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، قم: مرعشی نجفی.
فاضل مقداد، مقداد‌بن عبدالله (۱۳۷۳)، کنز العرفان فی فقه القرآن، تهران: مرتضوی.
فاضل موحدی‌لنکرانی، محمد (۱۴۳۰)، تفصیل الشریعة (الامر بالمعروف و النهی عن المنکر، الشفعة، الصلح)، قم: مرکز فقهی ائمۀ اطهار.
فخررازی، محمد (۱۴۲۰)، التفسیر الکبیر، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
‏‫فیض ‌کاشانی، محمد (۱۳۷۳)، تفسیر الصافی، تهران: مکتبة الصدر.
قمی‌مشهدی، محمد (۱۹۹۰)، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران: وزارة الثقافة و الارشاد الاسلامی.
کلینى، محمد‌بن یعقوب (1429)، الکافی، قم: ناشر: دار الحدیث‏.
ماوردی، علی‌بن محمد (بی‌تا)، النکت و العیون تفسیر الماوردی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
‏‫مبرّد، محمد‌بن یزید (۱۴۲۰)، المقتضب، بیروت: دار الکتب العلمیة.
متوکل علی‌الله، احمد‌بن سلیمان (۱۴۲۴)، حقائق المعرفة فی علم الکلام، صنعا: مؤسسة الامام زید‌بن علی الثقافیة.
مجلسى، محمدباقر (1404)، مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
محمدنورالدین (2010)، المنجد، دمشق: دار الفکر.
‫مدنی، علیخان‌بن احمد (۱۴۳۱)، الحدائق الندیة فی شرح الفوائد الصمدیة، قم: ذوی القربی.
مقدس ‌اردبیلی، احمد (بی‌تا)، زبدة البیان فی احکام القرآن، تهران: مکتبة المرتضویة.
مکی‌بن حموش (۱۴۲۹)، الهدایة الی بلوغ النهایة، شارجه: جامعة الشارقه.
منتظری، حسینعلی (۱۳۸۵)، نظام الحکم فی الاسلام، قم: سرایی.
منتظری، حسینعلی (1409ق)، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیة، قم: ناشر: المرکز العالمی للدراسات الاسلامیة.
نجفی، محمدحسن‌بن باقر (1362)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
نوری‌ همدانی، حسین (1434)، الامر بالمعروف و النهی عن المنکر، بحوث فقهیة، قم: مهدی موعود.
واحدی، علی (۱۴۱۹)، اسباب نزول القرآن، بیروت: دار الکتب العلمیة.
 
Allan, Keith (2009), Concise Encyclopedia of Semantics, Oxford: Elsevier،
Cook, Michael (2010), Commanding Right and Forbidding Wrong in Islamic Thought, Cambridge: Cambridge University Press.
Crystal, David (2008), A Dictionary of Linguistics and Phonetics, Sixth Edition, Oxford: Blackwell.
Hurford, R. S. and B. Heasley (1983), Semantics: A coursebook, Cambridge: Cambridge University Press.
Madelung, Wilferd (2012), “AMR BE MAʿRŪF”, Encyclopædia Iranica, vol. I/9:
<https://www.iranicaonline.org/articles/amr-be-maruf>.
Saeed, John (2003), Semantics, Oxford: Blackwell.
Sennet, Adam (2016), “Ambiguity”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy:
<https://www.plato.stanford.edu/archives/spr2016/entries/ambiguity/>.
Ward, G. and B. Birner (2004), “Information Structure and Non-canonical Syntax”، in: The Handbook of Pragmatics, H. Laurence and G. Ward (eds.), Oxford: United Kingdom: Blackwell Publishing.