نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه قرآن پژوهی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران

2 دکترای علوم قرآن و حدیث، دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ایران

3 دکترای علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق(ع)، تهران، ایران

چکیده

«أج‏ر» از کهن‏ ترین ریشه ‏های ثلاثی در زبان‏های سامی است که 108 بار در 99 آیه از قرآن کریم به کار رفته است. تنوع در کاربردهای قرآنیِ این ریشه، همواره نظر عالمان تفسیر به‏ ویژه صاحبان کتب وجوه و نظایر را به خود جلب کرده و گاه برای آن تا 6 وجه معنایی برشمرده شده است. در پژوهشِ حاضر کوشش شده است تا با بهره‏ گیری از روشِ معناشناسی تاریخی، قدیم‏ترین معنای ریشه «أج‏ر» در زبان‏های سامی پیجویی شود، سیر تحولات معناییِ واژه «اجر» از زبان پیشاسامی تا عربیِ قرآنی به مطالعه گذاشته شود و وجوه معناییِ این واژه در آیات قرآنی بازشناخته شود. مطالعه حاضر نشان می‏ دهد که واژه «اجر» برای افاده سه معنا در قرآن کریم به کار رفته است: نخست، معنای «دستمزد» که قدیم‏ترین معنای این واژه است و در 24 آیه قرآنی دیده می‏ شود؛ دوم، معنای «پاداش» که در 70 آیه قرآنی به چشم می‏ خورد؛ و سوم، معنای «مهریه» که تنها در 5 آیه قرآنی مشاهده می ‏شود. از دیگر دستاوردهای مطالعه حاضر، پاسخ به این پرسش است که چرا قرآن کریم از واژه «اجر» برای اشاره به مفهوم «مهریه» بهره جسته است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Polysemy of "Adjr" in the Holy Qur'an Based upon Historical Semantics

نویسندگان [English]

  • sayed mahmood tayyebhoseini 1
  • Muhammad Hussein Shirzad 2
  • Muhammad Hassan Shirzad 3

1 Associate Professor of Qur'anic Studies, Research Institute of Hawzeh and University, Qom, Iran

2 Ph.D. in Qur'an and Hadith Studies, Imam Sadiq University, Tehran, Iran

3 Ph. D. in Quran and Hadith Studies, Imam Sadiq University, Tehran, Iran

چکیده [English]

"A-DJ-R" , one of the most ancient triconsonantal roots in the Semitic languages, is used 108 times in 99 Qur'anic verses. Paying attention to the variety of Qur'anic usages of the root "A -DJ -R", Muslim scholars have enumerated up to 6 different meanings for it. Based upon methodology of historical semantics, this study discovers the oldest meaning of the root "A -DJ -R" in the Semitic languages. The different semantic changes of this root, then, are investigated from the proto-Semitic language to the Qur'anic Arabic. This essay indicates that the word "Adjr" conveys three meanings in the Holy Qur'an: firstly, "wage" which is the oldest meaning of the root, and secondly, "reward", and finally, "bride-wealth". These three meanings are used respectively in 24, 70, and 5 Qur'anic verses. Moreover, this study answers an important question that why the Holy Qur'an used the word "Adjr" in reference to the concept of "bride-wealth".

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hiring
  • Bride-wealth
  • Lexicons of the Holy Qur'an
  • Polysemy and Homonymy
  • Semitic linguistics
قرآن کریم
ابن ابی حاتم رازی، عبدالرحمان بن محمد (1419 ق)، تفسیر القرآن العظیم، به‌کوشش اسعد محمد الطیب، ریاض: مکتبة نزار مصطفی الباز.
ابن‌جوزی، عبدالرحمان بن علی (1407 ق)، نزهة الأعین النواظر فی علم الوجوه و النظائر، به‌کوشش محمد عبدالکریم کاظم، بیروت: مؤسسة الرسالة.
ابن‌سیده، علی بن اسماعیل (1417 ق)، المخصّص، به‌کوشش خلیل ابراهیم جفال، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
ابن‌عطیه، عبدالحق بن غالب (1422 ق)، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، به‌کوشش عبدالسلام عبدالشافی محمد، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن‌فارس، احمد (1399 ق)، مقاییس اللغة، به‌کوشش عبدالسلام محمد هارون، بیروت: دار الفکر.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم (1414 ق)، لسان‌العرب، بیروت: دار صادر.
ابوعبیده، معمر بن مثنی (1381 ق)، مجاز القرآن، به‌کوشش محمد فؤاد سزگین، قاهره: مکتبة الخانجی.
ابوهلال عسکری، حسن بن عبدالله (1400 ق)، الفروق فی اللغة، بیروت: دار الآفاق الجدیدة.
ازهری، محمد بن احمد (2001 م)، تهذیب اللغة، به‌کوشش محمد عوض مرعب، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
امام خمینی، سیدروح‏الله موسوی (1390 ق)، تحریرالوسیلة، نجف اشرف: دار الکتب العلمیة.
انوری، حسن (1382 ش)، فرهنگ بزرگ سخن، تهران: سخن.
بحرانی، سیدهاشم (1416 ق)، البرهان فی تفسیر القرآن، قم: بنیاد بعثت.
بحرانی، یوسف بن احمد (1405 ق)، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
پاکتچی، احمد (1373 ش)، «اجاره»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 6، به‌کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
پاکتچی، احمد (1391 ش)، روش تحقیق با تکیه بر حوزه علوم قرآن و حدیث، تهران: دانشگاه امام صادق (ع).
ترمانینی، عبدالسلام (1984 م)، الزواج عند العرب فی الجاهلیة و الإسلام: دراسة مقارنة، کویت: عالم المعرفة.
جوهری، اسماعیل بن حماد (1407 ق)، تاج اللغة و صحاح العربیة، به‌کوشش احمد عبدالغفور عطار، بیروت: دار العلم للملایین.
حویزی، عبدعلی بن جمعه (1415 ق)، تفسیر نور الثقلین، به‌کوشش سیدهاشم رسولی محلاتی، قم: اسماعیلیان.
حیری، اسماعیل بن احمد (1422 ق)، وجوه القرآن، به‌کوشش نجف عرشی، مشهد: بنیاد پژوهش‏های اسلامی آستان قدس رضوی.
خلیل بن احمد (1410 ق)، کتاب العین، قم: هجرت.
دامغانی، حسین بن محمد (1970 م)، إصلاح الوجوه و النظائر فی القرآن الکریم، به‌کوشش عبدالعزیز سیّد اهل، بیروت: دار العلم للملایین.
راغب اصفهانی، حسین بن احمد (1412 ق)، المفردات فی غریب القرآن، به‌کوشش صفوان عدنان داوودی، بیروت/ دمشق: دار العلم/ دار الشامیة.
روحانی، محمود (1407 ق)، المعجم الإحصائی لألفاظ القرآن الکریم، مشهد: مؤسسة چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
زبیدی، محمد مرتضی (1414 ق)، تاج العروس من جواهر القاموس، به‌کوشش علی شیری، بیروت: دار الفکر.
زمخشری، محمود بن عمر (1407 ق)، الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دارالکتاب العربی.
زمخشری، محمود بن عمر (1979 م)، أساس البلاغة، بیروت: دار صادر.
سبحانی، جعفر (1416 ق)، نظام النکاح فی الشریعة الإسلامیة الغراء، قم: مؤسسة الإمام الصادق (ع).
سیدمرتضی، علی بن حسین (1415 ق)، الانتصار، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
سیوطی، عبدالرحمان بن ابی بکر (1404 ق)، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم: کتاب‌خانة آیت‌الله مرعشی نجفی (ره).
صاحب بن عباد (1414 ق)، المحیط فی اللغة، به‌کوشش محمدحسن آل‏یاسین، بیروت: عالم الکتاب.
صاحب جواهر، محمدحسن نجفی (1394 ق)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، به‌کوشش محمود قوچانی، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
صاحب ریاض، سیدعلی طباطبایی (1418ق)، ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث.
صاحب مدارک، سیدمحمد موسوی عاملی (1413ق)، نهایة المرام، به‌کوشش مجتبی عراقی، علی‏پناه اشتهاردی، و حسین یزدی، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1417 ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
طبرسی، فضل بن حسن (1372 ش)، مجمع البیان، تهران: ناصرخسرو.
طبری، محمد بن جریر (1412 ق)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفة.
طریحی، فخرالدین (1375 ش)، مجمع البحرین، به‌کوشش سیداحمد حسینی، تهران: کتاب‌فروشی مرتضوی.
طوسی، محمد بن حسن (1387 ق)، المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء آثار الجعفریة.
طوسی، محمد بن حسن (1400 ق)، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت: دار الکتاب العربی.
طوسی، محمد بن حسن (1407 ق)، تهذیب الأحکام، به‌کوشش حسن موسوی خرسان، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
طوسی، محمد بن حسن (1417 ق)، الخلاف، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
طوسی، محمد بن حسن (بی‏تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، به‌کوشش احمد قصیر عاملی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
عبدالباقی، محمد فؤاد (1364 ق)، المعجم المفهرس لألفاظ القرآن الکریم، قاهره: دار الحدیث.
علامه حلی، حسن بن یوسف (1420 ق)، تحریر الأحکام، به‌کوشش ابراهیم بهادری، قم: مؤسسة الإمام الصادق (ع).
علی، جواد (1993 م)، المفصّل فی تاریخ العرب قبل الإسلام، بیروت/ بغداد: دار العلم للملایین/ مکتبة النهضة.
عهد جدید (1362 ش)، تهران: انجمن کتاب مقدس ایران.
عیاشی، محمد بن مسعود (1380 ق)، التفسیر، به‌کوشش سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران: المطبعة العلمیة.
فاضل هندی، محمد بن حسن اصفهانی (1416 ق)، کشف اللثام عن قواعد الأحکام، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
فخر رازی، محمد بن عمر (1420 ق)، التفسیر الکبیر، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
فراء، یحیی بن زیاد (بی‏تا)، معانی القرآن، به‌کوشش احمد یوسف نجاتی و دیگران، مصر: دارالمصریة.
فیومی، احمد بن محمد (بی‏تا)، المصباح المنیر، بیروت: المکتبة العلمیة.
قانون مدنی ایران، مصوب سال 1314 ش.
قرشی، سیدعلی‌اکبر (1371 ش)، قاموس قرآن، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
قمی، علی بن ابراهیم (1367 ش)، التفسیر، به‌کوشش سیدطیب موسوی جزایری، قم: دار الکتاب.
کاشانی، فتح‏الله (1336 ش)، منهج الصادقین فی إلزام المخالفین، تهران: کتاب‌فروشی محمدحسن علمی.
کلینی، محمد بن یعقوب (1407 ق)، الکافی، به‌کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
کمال‏الدین، حازم علی (1429 ق)، معجم مفردات المشترک السامی فی اللغة العربیة، قاهره: مکتبة الآداب.
محقق حلی، جعفر بن حسن (1403 ق)، شرائع الإسلام، بیروت: مؤسسة الوفاء.
مشکور، محمدجواد (1357 ش)، فرهنگ تطبیقی عربی با زبان‏های سامی و ایرانی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
مشکینی، علی (1419 ق)، مصطلحات الفقه، قم: الهادی.
مصطفوی، حسن (1368 ش)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
معین، محمد (1362 ش)، فرهنگ فارسی، تهران: امیرکبیر.
مقاتل بن سلیمان (1423 ق)، التفسیر، به‌کوشش عبدالله محمود شحاتة، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
میشل، توماس (1377 ش)، کلام مسیحی، ترجمة حسین توفیقی، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.
 
Biella, J. Copeland (1982), Dictionary of Old South Arabic: Sabaean Dialect, Cambridge: Scholars Press.
Black, J. et al. (2000), A Concise Dictionary of Akkadian, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
Brown, Stephen F. and Khaled Anatolios (2009), Catholicism & Orthodox Christianity, Philadelphia: Chelsea House Publishers.
Brun, S. (1895), Dictionarium Syriaco-Latinum, Beirut: Typographia PP. Soc. Jesu.
Bussmann, Hadumod (2006), Routledge Dictionary of Language and Linguistics, London and New York: Routledge.
Campbell, Lyle (1999), Historical Linguistics, Cambridge/ Massachusetts: The MIT Press.
Costaz, Louis (2002), Syriac-English Dictionary, Beirut: Dar El-Machreq.
Dalman, Gustaf (1901), Aramäisch-Neuhebräisches Wörterbuch zu Targum, Talmud und Midrasch, Frankfurt: Kauffmann.
Drower, E. S. and R. Macuch (1963), A Mandaic Dictionary, Oxford: Clarendon Press.
Foley, W. M. (1916), “Marriage (Christian)ˮ, Encyclopedia of Religion and Ethics, vol. 8, ed. James Hastings, Edinburgh: T. & T. Clark.
Gelb, Ignace et al. (1998), The Assyrian Dictionary, Chicago: Oriental Institute of Chicago University.
Gesenius, William (1939), A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament, F. A. Brown (ed.), Oxford: Clarendon Press.
Gray, Louis (1971), Introduction to Semitic Comparative Linguistics, Amsterdam: Philo Press.
Hoftijzer, J. and K. Jongeling (1995), Dictionary of the North-West Semitic Inscriptions, Leiden: Brill.
Jastrow, Marcus (1903), A Dictionary of the Targumim, London/ New York: G. P. Putnam's Sons.
Jeffery, Arthur (1938), The Foreign Vocabulary of the Qur'an, Baroda: Oriental Institute.
Klein, E. (1987), A Comprehensive Etymological Dictionary of the Hebrew Language, Jerusalem: The University of Haifa.
Leslau, Wolf (1938), Lexique Soqotri, Paris: Librairie C. Klincksieck.
Liddell, H. G. and R. Scott (1996), A Greek-English Lexicon, Oxford: Clarendon Press.
Millar, Robert McColl (2015), Trask's Historical Linguistics, London and New York: Routledge.
Montgomery, James A. (1913), Aramaic Incantation Texts from Nippur, Philadelphia: University of Pennsylvania.
Montgomery Watt, William (1956), Muhammad at Medina, Oxford: Clarendon Press.
Moscati, Sabatino (1980), An Introduction to the Comparative Grammar of the Semitic Languages, Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
Motzki, Harald (2001), “Bridewealthˮ, Encyclopaedia of the Qur'an, vol. 1, ed. Jane Dammen McAuliffe, Leiden: Brill.
Muss-Arnolt, W. (1905), A Concise Dictionary of the Assyrian Language, Berlin: Reuther & Reichard.
Olmo Lete, G. D. and J. Sanmartin (2003), A Dictionary of the Ugaritic Language in the Alphabetic Tradition, tr. Wilfred Watson, Leiden: Brill.
Palmer, F. R. (1976), Semantics: A New Outline, Cambridge: Cambridge University Press.
Payne Smith, Robert (1903), A Compendious Syriac Dictionary, Oxford: Clarendon Press.
Schacht, Joseph Franz (1986), “Adjrˮ, The Encyclopedia of Islam, 2nd Edition, vol. 1, Leiden: Brill.
Smith, William Robertson (1907), Kinship and Marriage in Early Arabia, London: Adam and Charles Black.
Spies, O. (1991), “Mahrˮ, The Encyclopedia of Islam, 2nd Edition, vol. 6, Leiden: Brill.
Torrey, Charles C. (1892), The Commercial-Theological Terms in the Koran, Leiden: Brill.