نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد هنر اسلامی، پژوهشگر مستقل، ایران.

2 استادیار دانشکده حفاظت آثار فرهنگی، دانشگاه هنراسلامی تبریز، تبریز، ایران

3 استادیار دانشکده چند رسانه ای، دانشگاه هنر تبریز، ایران.

چکیده

کتیبه‌های قرآنی در ابنیه اسلامی متناسب با نیاز زمان و کاربرد بنا انتخاب می‌شدند و تحولات اجتماعی نقش به سزایی در انتخاب آیات برای کتیبه‌ها داشت. چنانچه حکام و سازندگان بناها این کتیبه‌ها را به عنوان تاییدی بر اعمال و اندیشه‌های خود بکار می‌بردند. قرن نهم هجری از منظر دگرگونی‌های اجتماعی رخ داده در ایران حائز اهمیت بسیاری است. روی کار آمدن ترکمانان قراقویونلو که منجر به تقویت جریان گرایش‌های شیعی در جامعه ایران گردید و در نهایت کار صفویان را برای رسمی شدن تشیع در ایران هموار کرد از جمله مهمترین این تحولات است. این مقاله به دنبال پاسخ به این سوال است که آیات در کتیبه‌های مسجد کبود بر چه اساسی انتخاب و استفاده شده و بازنمودی از چه اندیشه-ها یی در دوره خود است؟ برای پاسخ به سوال از روشهای توصیفی – تحلیلی و تاریخی – تفسیری استفاده شد. نتایج نشان می‌دهد که تلاش شده است از آیات در جهت ارائه آراء دینی و معنوی، تایید قدرت حاکم و نیز در برخی موارد مفاهیم متصوفه استفاده شود، در این مقاله ضمن بررسی آیات قرآنی بکار رفته در کتیبه‌ها به تحلیل مفاهیم آنها در بستر تحولات تاریخی و چرایی استفاده از این آیات پرداخته خواهد شد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Quranic inscriptions of Mozaffariyeh (Kaboud) Mosque in Tabriz;, study and analysis of verses in the context of its time developments

نویسندگان [English]

  • Nava Motmaen 1
  • Ali Nemati Babaylou 2
  • Hasan Salehi 3

1 Faculty of Cultural Materials Conservation, Tabriz Islamic Art University

2 .

3 Faculty of Multimedia, Tabriz Islamic Art University

چکیده [English]

The Quranic inscriptions in Islamic buildings were selected according to the needs of the period and the application in the building so social developments played an important role in selection verses for inscriptions in the Islamic period. On the other hand, it was the bridge between Iran and Anatolia so After the Mongol invasion, it played an important role in the development of Sofia and many sects formed in Iran but they developed in Anatolia. The reflection of these developments can be traced in the inscriptions of the Blue Mosque of Tabriz especially in the Quranic inscriptions. Accordingly, this article try to answer this question that what was the basis of selection and application of verses that written in the inscriptions of the Blue Mosque and what developments in that period represented in inscriptions? The results show one of the important points are verses use to confirm the ruling power and the use of number codes in presenting mystical concepts, however the use of verses appear mystical tendencies in Tabriz. In this article, while investigation of Quranic verses in the inscriptions, their meanings and reasons of using will be analyzed in the context of historical developments.

کلیدواژه‌ها [English]

  • "Quranic inscriptions"
  • "Kaboud (blue) Mosque"
  • "Tabriz"
  • "Qaraquyunlu"
  • "Shiism"
  • "Sufism"
قرآن کریم، ترجمة مهدی الهی قمشه‌‌ای.
آژند، یعقوب (1369)، حروفیه در تاریخ، تهران: نشر نی.
ابن‌بابویه قمی، ابوجعفر محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق) (بی‌‌تا)، عیون اخبار الرضا، ج 2، بی‌‌جا: بی‌نا.
بلر، شیلا (1394)، نخستین کتیبه‌‌ها در معماری دوران اسلامی ایران‌زمین، ترجمة مهدی گلچین عارفی، تهران: فرهنگستان هنر.
بهرام‌نژاد، محسن (1384)، سرگذشت قراقویونلوها و آق‌قویونلوها (برگرفته از کتاب دیار بکریه، تاریخ عالم‌آرای امینی، جواهرالاخبار)، تهران: اهل قلم.
پیرنیا، محمدکریم (1383)، سبک‌شناسی معماری ایرانی، تدوین غلام‌حسین معماریان، تهران: سروش دانش.
ترابی طباطبایی، سیدجمال‌الدین (1379)، مسجد کبود فیروزة اسلام، تبریز: مهد آزادی.
ترابی طباطبایی، سیدجمال‌الدین (1384)، تاریخ تبریز به روایت سکه و ضمائم، تبریز: مؤلف.
جعفریان، رسول (1381)، تاریخ ایران اسلامی (جلد سوم)؛ از یورش مغولان تا زوال ترکمانان، تهران: مؤسسة فرهنگی دانش و اندیشة معاصر.
جعفریان، رسول (1386)، تاریخ تشیع از آغاز تا طلوع دولت صفوی، تهران: نشر علم.
حجت، عیسی و پیمان نصیری‌نیا (1393)، «بازشناسی منزلت مسجد کبود در ساختار شهر تبریز»، نشریة هنرهای زیبا ـ معماری و شهرسازی، ش 19.‎
حسینی‌نیا، سیدمهدی و دیگران (1395)، «مقایسة کتیبه‌نگاری دو مسجد: گوهرشاد و کبود»، پژوهش‌‌‌های باستان‌شناسی ایران (نامة باستان‌شناسی)، ش 6.
حق‌‌پرست، فرزین و احد نژاد ابراهیمی (1394)، «بازسازی تصوری مجموعه عمارت مظفریة تبریز (مسجد کبود) براساس اسناد و متون تاریخی»، فصل‌نامة پژوهش هنر، ش 2.
خاکزاد، آیدا (1391)، «بررسی محتوایی آیات و احادیث خط‌نوشته‌ها و کتیبه‌های مسجد کبود تبریز»، اولین همایش ملی اندیشه‌ها و فناوری‌های نو در معماری، تبریز: انجمن مهندسان معمار تبریز: < https://civilica.com/doc/280022>.
دیباج، اسماعیل (1346)، آثار باستانی و ابنیة تاریخی آذربایجان، تهران: شورای مرکزی جشن شاهنشاهی.
رستمی، عادل (1385)، «مناسبات تشیع و تصوف در آناتولی و تأثیر آن بر هم‌گرایی صفویان و ترکمانان این منطقه»، فصل‌نامة تاریخ در آینة پژوهش، ش 12.
رنجبر، محمدعلی (1382)، مشعشیان؛ ماهیت فکری ـ اجتماعی و فرایند تحولات تاریخی، تهران: آگه.
سومر، فاروق (1380)، اغوزها (ترکمن‌ها)، ترجمة آنادردی عنصری، گنبد کاووس: حاج طلایی.
شاهمرادی، سیدمسعود و اصغر منتظرالقائم (1392)، «تشیع قراقویونلوها (872- 780 هـ.ق.)»، پژوهش‌های تاریخی، ش 5.
شایگان، داریوش (1387)، هانری کربن: آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی، ترجمة باقر پرهام، تهران: فرزان.
شایسته‌‌فر، مهناز (1380)، «جایگاه قرآن، حدیث، و ادعیه در کتیبه‌های اسلامی»، مدرس علوم انسانی، ش 23.
شهبازی شیران، حبیب، سیدمهدی حسینی‌نیا، و مهدی کاظم‌پور (۱۳۹۶)، «تحلیل تأثیر اعتقادات عرفان و تصوف بر مضامین و تزیینات کتیبه‌های مسجد کبود تبریز»، فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، ش ۳.
شهبازی شیران، حبیب، سیدمهدی حسینی‌‌نیا، علیرضا حسینی صدر (1399)، «تأثیر اندیشه‌های فرقة حروفیه بر انتخاب برخی از مضامین کتیبه‌های مسجد کبود تبریز»، جلوة هنر، ش 12.
الشیبی، مصطفی کامل (1385)، تشیع و تصوف از ابتدا تا قرن دوازدهم هجری، تهران: امیرکبیر.
طالقانی، سیدمحمود (1362)، پرتوی از قرآن، ج 2، تهران: شرکت سهامی انتشارات.
طباطبایی، محمدحسین (1386)، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمة سیدمحمدباقر موسوی همدانی، ج 3، 4، 8، 9، 13، 20، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
طبرسی، فضل بن حسن (1360)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ترجمة مترجمان، تهران: فراهانی.
کارنگ، عبدالعلی (1354)، آثار باستانی آذربایجان، تهران: انجمن آثار ملی.
کبیر صابر، محمدباقر و مهناز پیروی (1394 الف)، «مراتب دگردیسی کالبدی در مسجد مظفریة تبریز؛ تحلیلی برمبنای شناخت ساختاری لایه‌های تاریخی»، نشریة هنرهای زیبا ـ معماری و شهرسازی، ش 20.‎
کبیر صابر، محمدباقر و مهناز پیروی (1394 ب)، «میراث معماری اسلامی در ادراک سیاحان خارجی قرون یازدهم تا سیزدهم ﻫ. ق. مطالعة موردی: تحلیل کیفیت بقای کالبدی مسجد کبود برمبنای بازخوانی مستندات تاریخی»، پژوهش‌های معماری اسلامی، ش 3.‎
کبیر صابر، محمدباقر، حامد مظاهریان، و مهناز پیروی (1393)، «ریخت‌شناسی معماری مسجد کبود تبریز»، مطالعات معماری ایران، ش 3.‎
کربلایی، ملاحافظ حسین (1382)، روضات الجنان و جنات الجنان، تبریز: ستوده.
کیانی، محمدیوسف (1379)، تاریخ هنر معماری ایران در دورة اسلامی، تهران: سمت.
گلمبک، لیزا و دونالد ویلبر (1374)، معماری تیموری در ایران و توران، ترجمة کرامت‌الله افسر و محمدیوسف کیانی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
مجلسی، محمدتقی (بی‌‌تا)، بحارالانوار، الجامعه لِدُّرَرِ اخبارِ ائمه الاطهار علیهم السلام، ج 39، بی‌‌جا.
مشکور، محمدجواد (1352)، تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری، تهران: انجمن آثار ملی.
مکارم شیرازی، ناصر (1369)، تفسیر نمونه، ج 2، 7، 12، و 22، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
نخجوانی حسین (1327)، «مسجد کبود تبریز یا عمارت مظفریه»، نشریة دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، ش ۳.
نعمتی بابالو، علی و نوا مطمئن (1398)، «بازتاب اندیشه‌های دینی قراقویونلوها در کتیبه‌های مسجد کبود تبریز با تأکید بر دو کتیبة نویاب»، فصل‌نامة تاریخ‌نامة ایران بعد از اسلام، ش 10.‎
نوری‌‌زاد فردین، سینا و حسین زکریازاده (1394)، «بازخوانی مضامین آیات در احیاء تزئینات و کتیبة پایة هشتم مسجد کبود»، اولین کنفرانس بین‌المللی انسان، معماری، عمران، و شهر: <https://civilica.com/doc/410120>.
یوسفی، محمدرضا و احمدرضا رضایی جمکرانی (1387)، «تصوف تشیع‌گرای قرن نهم هجری»، مطالعات عرفانی، ش 6.
 
Aube, S. (2010), La céramique architecturale en Iran sous les Turkmènes Qarâ Qoyunlu et Âq Qoyunlu (c. 1450-1500), Doctoral Dissertation, Université Paris-Sorbonne.