نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه قم، قم، ایران

2 استاد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه قم، قم، ایران

3 استاد علوم قرآن و حدیث ، دانشگاه قم، قم، ایران

چکیده

شرط و جزا در آیۀ تعدد زوجات حاوی یکی از بحث‌انگیزترین موضوعات این آیه به شمار می‌رود. در این مقاله به این پرسش پرداخته می‌شود که دربارۀ رابطۀ شرط و جزاء در این آیه چه نظریاتی درگذر تاریخ میان مفسران پدید آمده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد، در میان علمای شیعه برای نخستین بار، صاحب احتجاج با نقل روایتی که به امام علی نسبت داده، به اسقاط بیش از ثلث قرآن بین شرط و جزای این آیه قائل شده و از این رهگذر، وجود رابطه میان شرط و جزا در این آیه را انکار کرده است. اگرچه قرن‌ها پس از وی، برخی از مفسران شیعه نیز این ادعا را تأیید کرده‌اند؛ اما غالب مفسران شیعه از قرن چهاردهم به نقد آن روایت و رد ادعای طبرسی پرداختند؛ ولی قریب به‌اتفاق علمای اهل سنت و بیش‌تر مفسران شیعه به وجود رابطه میان شرط و جزا در این آیه قائل هستند. آنان همگی، بر شرط بودن عبارت «فإن خفتم» متفق‌اند؛ اما در تعیین جزا یا جواب شرط، میان آنان اتفاق‌نظر وجود ندارد. غالب مفسران، عبارت «فَانْکحُوا ما طابَ لکم» را در آیۀ مذکور جواب شرط دانسته‌اند؛ ولی ابوعلی جبایی (303ق) و معدودی از مفسران بعد از او «فَواحِدَةً» را جزای شرط می‌شمرند. تعیین رابطۀ شرط و جزا در آیۀ موردبحث از سوی مفسران مبتنی بر روایاتی بوده که از صحابه یعنی عایشة و ابن عباس به‌دست‌آمده و به‌ندرت بر اجتهاد مفسران اتکا داشته است. تنها ابوعلی جبایی که متکلم معتزلی بود، برای تعیین شرط و جزاء در این آیه به اجتهاد روی آورده و برخلاف عموم مفسران بر این نظر شده است که جواب شرط «فواحده» است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

A study of interpretive perspectives on the relationship between the condition and consequence in the verse regarding polygamy throughout history

نویسندگان [English]

  • Maryam Jazayeri 1
  • Jafar Nekoonam 2
  • Reza Moaddab 3

1 Ph.D. student in Quran and Hadith Sciences, Qom university, Qom, Iran.

2 Professor of Theology and Islamic Education - Quran and Hadith Sciences. Qom university, Qom, Iran

3 Professor of Theology and Islamic Education - Quran and Hadith Sciences. Qom university, Qom, Iran.

چکیده [English]

The condition and consequence in the verse on polygamy is one of the most debated topics in this verse. This article delves into the various interpretations of this relationship.
Researches indicate that the first Shi'a scholar to deny the connection between the condition and consequence was Al-Tabrisi(588 CE). He cited a narration attributed to Imam Ali, suggesting that more than one-third of the Quran had been omitted between the two parts.
While some Shi'a scholars later endorsed Al-Tabrisi's view, the majority from the 14th century onwards refuted this claim and the associated narration. Most Sunni scholars and the majority of Shia interpreters. agree that there is a connection between two parts. They agree that the conditional phrase is: “if you afraid” but there is no consensus about the consequence. Most interpreters consider the phrase: “marry [any] women you wish” as the consequence.
The determination of the relationship between condition and consequence in this verse, is based on narrations attributed to companions such as Aisha and Ibn Abbas and isn’t reliant on the efforts of interpreters. Just Al_Jubba'i(303 CE) a Mu'tazilite theologian, stands on his ijtihad and differed, identifying “only one” as the consequence against the majority of interpreters’ opinion.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Historical Interpretation
  • Condition and Consequent
  • Verse on Polygamy
  • Coherence of Verses
  • Orphans
آلوسى، محمود ابن‌عبدالله.‏(1270ق). 1415ق ـ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، ج2، گردآورندگان: شمس‏الدین، ابراهیم‏، شمس‏الدین، سناء بزیع‏، محقق: عبدالبارى عطیه، على‏، چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون.‏
ابن أبی‌حاتم، عبدالرحمن.(327ق). 1419ق ـ تفسیر القرآن العظیم، ج‏3، تحقیق: طیب، اسعد محمد، چاپ سوم، ریاض: مکتبة نزار مصطفى الباز.
ابن‌جمل، سلیمان ابن‌عمر.(1204ق). بی‌تا ـ الفتوحات الإلهیة بتوضیح تفسیر الجلالین للدقائق الخفیة، ج2، تصحیح: شمس‌الدین، ابراهیم، بیروت: دارالکتب العلمیة منشورات محمدعلی بیضون.
ابن‌عاشور، محمدطاهر.(1393ق). 1420ق ـ التحریر و التنویر، ج‏4، چاپ اول، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی‏.
ابن‌قتیبة، عبدالله ابن‌مسلم.(276ق). 1423ق ـ تحقیق: شمس‌الدین، ابراهیم، چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیة منشورات محمدعلی بیضون.
ـــــــــــــــــــــــــ . 1411ق ـ تفسیر غریب القرآن، شرح: رمضان، ابراهیم محمد، چاپ اول، بیروت: دار و مکتبة الهلال.
ابوحیان، محمد ابن‌یوسف.(745ق). 1420ق ـ البحر المحیط فى التفسیر، ج‏3، تحقیق: جمیل، صدقى محمد، چاپ اول، بیروت: دار الفکر‏.‏
ابوداود، سلیمان ابن‌اشعث.(275ق). بی‌تا ـ سنن أبی داود‏، ج2، شارح: سید، سید محمد، عبدالخیر، عبدالقادر، محقق: سید‏، ابراهیم. بی‌جا: دار الحدیث‏.
ابوزهرة، محمد.(1395ق). بی‌تا ـ زهرة التفاسیر، ج3، چاپ اول، بیروت: دار الفکر.
اشکوری، محمد ابن‌علی.(1090ق). 1373ش ـ تفسیر شریف لاهیجى، ج‏1، مصحح: محدث جلال‏الدین، چاپ اول، تهران: دفتر نشر داد.
اصفهانی، محمدحسین.(1361ق). 1366ش ـ مجد البیان فى تفسیر القرآن، چاپ اول، تهران: مؤسسة البعثة.
بحر العلوم(سمرقندی)، نصر ابن‌محمد.(395ق). 1416ق ـ تفسیر السمرقندی، ج1، تصحیح: عمروى، عمر، چاپ اول، بیروت: دار الفکر.
بحرانی، هاشم ابن‌سلیمان.(1107ق). 1415ق ـ البرهان فی تفسیر القرآن، ج‏5، محقق: بنیاد بعثت، واحد تحقیقات اسلامى‏، چاپ اول، قم: مؤسسة البعثة، قسم الدراسات الإسلامیة‏.
بخارى، محمد ابن‌اسماعیل.‏(256ق). بی‌تا ـ الصحیح، بی‌جا: وزارة الأوقاف جمهوریة مصر العربیة، المجلس الأعلى للشئون الإسلامیة. لجنة إحیاء کتب السنة.
ثقفی تهرانی، محمد.(1364ش). 1398ق ـ تفسیر روان جاوید در تفسیر قرآن مجید. ج2، چاپ دوم، تهران: نشر برهان.
جبایى، محمد ابن‌عبدالوهاب.(303ق). 2009م ـ مقدمه‏نویس: سید، رضوان‏، موسوعة تفاسیر المعتزلة، ج‏3، چاپ اول، بیروت‏: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏.
جزایری، سیدنعمت‌الله.(1112ق). 1388ش ـ عقود المرجان فی تفسیر القرآن، ج‏1، محقق: موسسه فرهنگى ضحى، چاپ اول، قم: انتشارات نور وحى‏.
حویزی، عبدعلی ابن‌جمعه.(1112ق). 1415ق ـ تفسیر نور الثقلین، ج‏1، مصحح: رسولى محلاتی، هاشم. چاپ چهارم، قم: نشر اسماعیلیان.
زجاج، ابراهیم ابن‌سری.(311ق). 1416ق ـ اعراب القران، ج2، تحقیق: ابیارى، ابراهیم‏، چاپ سوم، قم: دار التفسیر.
زمخشری، محمودبن‌عمر.(538ق). 1407ق ـ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل‏، ج1، مصحح: حسین احمد، مصطفى‏، چاپ سوم، بیروت: ‏دار الکتاب العربی‏.
سلطانی رنانی، محمد.(1398ش). «بررسی و نقد نظریات مفسران در بیان وجه ارتباط شرط و جزای آیه سوم سورۀ نساء»، دوفصلنامۀ پژوهش‌های تفسیر تطبیقی، شماره 10، سال پنجم، شماره2، ص246ـ221. (2019.2718.1280/PTT.22091 DOI:)
سلطان علی‌شاه، محمد ابن‌حیدر.(1327ق). 1408ق ـ بیان السعادة فی مقامات العبادة، ج2، چاپ دوم، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
سیواسى، احمد ابن‌محمود.(860ق‏). 1427ق ـ عیون التفاسیر، ج1، تحقیق: دارتما، بهاءالدین، چاپ اول، بیروت: دار صادر. ‏
شبر، سید عبدالله.‏(1242ق). 1410ق ـ تفسیر القرآن الکریم، ج2، چاپ دوم، قم: مؤسسة دار الهجرة.
ـــــــــــــــــــــــــ . 1407ق ـ الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین‏، ج2، مقدمه: بحر العلوم، محمد، چاپ اول، کویت‏: شرکة مکتبة الالفین‏.‏
شریف‌الرضى، محمد ابن‌حسین.(406ق‏).‏ 1406ق ـ حقائق التأویل فی متشابه التنزیل، ج‏5، تحقیق: آل‌کاشف‌الغطاء، محمدرضا، چاپ اول، بیروت: دار الأضواء.
شنقیطی، محمدامین.(1393ق). 1427ق ـ أضواء البیان فى إیضاح القرآن بالقرآن، ج‏1، چاپ اول، بیروت‏‏: دار الکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون‏.
شوکانی، محمد.(1250ق). 1414ق ـ فتح القدیر، ج‏1، چاپ اول، دمشق‏: دار ابن‌کثیر.
شیخ علوان، نعمة‏الله ابن‌محمود.(920ق‏). 1999م ـ الفواتح الإلهیة و المفاتح الغیبیة الموضحة للکلم القرآنیة و الحکم الفرقانیة، ج1، چاپ اول، قاهرة: دار رکابی للنشر.
صادق‌زاده طباطبایی، محمود.( 1392ش). «تبیین و بررسی گستره ظهور و دلالت آیه جواز چند ‌همسری»، فصلنامۀ علمی فقه و اصول, شماره 95، دورۀ 45، شماره4، ص63ـ45.
DOI: 10.22067/FIQH.V010.12038
صاوى، احمد ابن‌محمد.(1241ق).‏ 1427ق ـ حاشیة الصاوی على تفسیر الجلالین‏، ج1، مصحح: شاهین، محمد عبدالسلام‏، چاپ چهارم، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏.‏
صنعانی، عبدالرزاق ابن‌همام.(211ق). 1411ق ـ تفسیر القرآن العزیز، ج1، چاپ اول، بیروت: دارالمعرفة.
طالقانی، محمود.(1358ش). 1362ش ـ پرتوی از قرآن، ج‏6، چاپ چهارم، تهران: شرکت سهامى انتشار.
طباطبایی، محمدحسین.(1364ش). 1390ق ـ المیزان فی تفسیر القرآن، ‏ج4و12، چاپ دوم، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
طبرانی، سلیمان ابن‌احمد.(360ق). 2008م ـ التفسیر الکبیر، ج2، چاپ اول، اربد(اردن): دار الکتاب الثقافی‏. ‏
طبرسی، فضل ابن‌حسن.(548ق). 1372ش ـ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج‏3، تصحیح: یزدى طباطبایى، فضل‏الله‏؛ رسولى، هاشم‏، چاپ سوم، تهران: ناصر خسرو.
ـــــــــــــــــــــــــ . بی‌تا ـ ترجمه تفسیر مجمع البیان‏، جمعی از مترجمان، محقق: مفتح، محمد، ترجمه و تصحیح: رسولى، هاشم‏ و دیگران، چاپ اول، تهران: انتشارات فراهانی.
طبرسى، احمد ابن‌على.(588ق). 1361ش ـ الإحتجاج علی اهل اللجاج، ج1، تحقیق: خرسان، محمدباقر، مشهد: نشر مرتضی.
طبری، محمد ابن‌جریر.(310ق). 1412ق ـ جامع البیان فى تفسیر القرآن، ج‏4، چاپ اول، بیروت: دار المعرفة.
طنطاوی، محمد.(1431ق. 2010م). 1997م ـ التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، ج‏3، چاپ اول، قاهرة: نهضة مصر.
طوسی، محمد ابن‌حسن.(460ق). بی‌تا ـ التبیان فی تفسیر القرآن، ج‏3، مصحح: عاملى، احمدحبیب‏، مقدمه‏نویس: آقابزرگ تهرانى، محمد محسن. چاپ اول، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
عبیدی، خالد فائق.( 1426ق) ـ ومضات إعجازیة من القرآن و السنة النبویة، ج14 چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیة منشورات محمدعلی بیضون‏.
عسکری، حسن ابن‌عبدالله.(395ق). 1428ق ـ تصحیح الوجوه و النظائر، تحقیق: عثمان، محمد، چاپ اول، مصر: مکتبة الثقافة الدینیة.
عسکری، مرتضی.(1428ق‏). 1374ش ـ القرآن الکریم و روایات المدرستین، ج‏3، قم: کلیة اصول الدین‏.
فراء، یحیی ابن‌زیاد.(207ق). 1980م ـ معانى القرآن، ج‏1، تحقیق: نجاتی، احمدیوسف و نجار، محمدعلی، چاپ دوم، مصر: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
فیض کاشانی، محمد ابن‌شاه مرتضی.(1091ق). 1415ق ـ تفسیر الصافی، ج‏1، مقدمه و تصحیح: اعلمى حسین‏، چاپ دوم، تهران: مکتبة الصدر.
ـــــــــــــــــــــــــ.( 1418ق) ـ الأصفى فی تفسیر القرآن. ج1، محقق: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى نعمتى محمدرضا درایتى محمدحسین. چاپ اول، قم: مرکز النشر التابع لمکتب الإعلام الإسلامی‏.
قاسمى، جمال‏الدین.(1914م). 1418ق‏ ـ محاسن التأویل‏، ج3، تحقیق: عیون سود، محمدباسل‏، چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون‏.
قبیسی عاملی، محمدحسن.(متوفای قرن 15). بی‌تا ـ تفسیر البیان الصافی لکلام الله الوافی. ج1، چاپ اول، بیروت: مؤسسة البلاغ‏.
قرطبی، محمد ابن‌احمد.(671ق). 1364ش ـ الجامع لأحکام القرآن، ج5، چاپ اول، تهران: ناصرخسرو.
قمی مشهدی، محمد ابن‌محمدرضا.(1125ق). 1368ش ـ تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، ج‏3، تحقیق: درگاهى، حسین. چاپ اول، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى.
کاشانى، محمد ابن‌مرتضى.(1115ق).‏ 1410ق ـ تفسیر المعین‏، ج1، تحقیق: درگاهى، حسین‏، اشراف: مرعشى، محمود، چاپ اول، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشى نجفى.ماجد زبیدی، ناصر.( 1428ق) ـ التیسیر فى التفسیر للقرآن بروایة أهل البیت، ج‏1، چاپ اول، بیروت: دار المحجة البیضاء.
مجاشعی علی ابن‌فضال.(479ق). 1428ق ـ النکت فى القرآن الکریم فى معانى القرآن الکریم و اعرابه، چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون‏.
مجلسی، محمدباقر.(1110ق). بی‌تا ـ بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج89 و90، تحقیق: علوى، عبدالزهراء؛ محمودى، محمدباقر، چاپ اول، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.
محلی، جلال‌الدین محمد ابن‌احمد.(864ق). 1416ق ـ تفسیر الجلالین، تحقیق: سیوطی، عبدالرحمن، چاپ اول، بیروت: مؤسسة النور للمطبوعات.
مسلم ابن‌حجاج.(261ق). 1412ق ـ الصحیح‏، تصحیح: عبدالباقى، محمدفؤاد، قاهرة: دار الحدیث‏.
معرفت، محمدهادى.(1427ق).‏ 1387ش ـ التفسیر الأثری الجامع‏، ج1، چاپ اول، قم: مؤسسۀ فرهنگى انتشاراتى التمهید‏.‏
ــــــــــــــــــــــــــ.( 1386ش). صیانة القران من التحریف، چاپ اول، قم: مؤسسه فرهنگى انتشاراتى التمهید.‏
مقاتل ابن‌سلیمان، ابوالحسن.(150ق). 1423ق ـ تحقیق: شحاته، عبدالله محمود، ج1، چاپ اول، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
مکارم شیرازی، ناصر.( 1371ش ). تفسیر نمونه، ج‏3، چاپ دهم، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
موسوی، محمدباقر.(1421ق). 1374ش ـ ترجمۀ تفسیر المیزان‏، ج4، چاپ پنجم، قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
موسوى سبزوارى، عبدالاعلى.(1414ق). 1409ق ـ مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن، ج7، چاپ دوم، بی‌جا: دفتر سماحة آیت‌الله العظمى السبزوارى‏.
نحاس، احمد ابن‌محمد.(338ق). بی‌تا ـ الناسخ و المنسوخ فى القرآن الکریم، روایت: ادفوى، محمد ابن‌على‏، چاپ دوم، بیروت: مؤسسة الکتب الثقافیة.
نسائی، احمد ابن‌على.(303ق‏). بی‌تا ـ السنن الکبرى، ج‏3. ‏تحقیق: بندارى، عبدالغفار سلیمان،‏ گردآورنده: شمس‏الدین، احمد، کسروى، سیدحسن، بی‌جا: دار الکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون‏.
نفیسی، شادی و رئیسی، مرضیه.( ۱۴۰۱ش)، «نقدی بر ترجمه‌های ساختار شرط در آیۀ 3 سورۀ نساء بر مبنای رویکرد ساختاری»، دوفصل‌نامه مطالعات ترجمۀ قرآن و حدیث، دورۀ ۹، شماره ۱۸، ص33ـ1. (20.1001.1.24233757.1401.9.18.5.0 DOR:)
واحدی، على ابن‌احمد.(468ق). 1416ق ـ الوسیط فی تفسیر القرآن المجید، ج‏2، تحقیق: زفیتی، محمدحسن ابوالعزم‏، چاپ اول، مصر: وزارة الأوقاف.
هواری، هود ابن‌محکم.(280ق). 1426ق ـ تفسیر کتاب الله العزیز، ج1، چاپ اول، بی‌جا: دار البصائر.‏