مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی

چکیده ترجمۀ قرآن‎، به علّت داشتن ظرایف و دقایق بلاغی و نحوی از حساسیّت بالایی بر‎خوردار است و معمولاً ‎به‎عنوان یکی از دشوارترین انواع ترجمه به شمار می‎رود‎. ازجمله این ظرافت‎های بلاغی‎، تأکید با نون است که همواره در قالب یک ساختار نحوی‎، جهت تأکید مضمون فعل یا جمله می‎آید و در هر ساختار و اسلوبی بر معنایی خاص دلالت دارد‎؛ پرواضح است که مترجم با شناخت چنین پدیدۀ زبانی‎، بخشی از چالش‎های ترجمۀ قرآن را پشت سر گذاشته و در انتقال معنای دقیق آن – با رعایت اصول بلاغی– دچار لغزش نمی‎شود‎. لذا در این جستار به‎منظور شناخت کارکرد معنایی نون تأکید در قرآن کریم و با روش توصیفی– تحلیلی و رویکرد مقابله‎ای‎، فر‎آیند ترجمه «نون تأکید» در چهار ترجمۀ فارسی آقایان الهی قمشه‌ای، فولادوند‎، انصاریان و مکارم‎شیرازی از سورۀ اعراف موردنقد و بررسی قرار گرفته است‎. بر‎آیند پژوهش نشان داد که در مقولۀ معادل‎یابی برای نون تأکید از جهت تعدّد در یک آیه و برخی ظرافت‎های نحوی‎، پیچیدگی‎هایی وجود دارد که عدم دقّت نظر در آن ترجمه را دچار نارسایی کرده است‎. مناسب‎ترین معادل معنایی نون تأکید ثقیله در جمله­های مثبت‎، قید تأکید «قطعاً» و در جمله­های منفی قید «هرگز» است و در میان مترجمان، انصاریان نسبت به سه مترجم دیگر موفق‌تر عمل کرده ‎است‎.

چکیده مقالة حاضر با رویکرد شناختی به خوشۀ مرکبِ مفهوم «مادر» در قرآن پرداخته است،آنچه در مورد «مادر» در ساختار خویشاوندی بیان می‌شود بیانگر یک مفهوم رایج از «مادر» است:اما به تفکیک فرهنگ‌ها می‌توان با گونه‌ها‌ی مختلف از این مفهوم مواجه بود،راهبرد روش شناختی مقالة بهره‌گیری از مقوله بندیِ پیش نمونه بنیاد و دستیابی به مدلِ شناختیِ ایده آل در خصوص مفهوم «مادر» در قرآن است.حاصلِ بررسی در پیکرة قرآنی متشکل از 88 آیه مرتبط با حوزه «مادر و مادری» دستیابی به نه مدل شناختی بود، که با قراردادنِ مدل های مزبوردر کنار یکدیگر خوشۀ مرکب مفهوم «مادر» در قرآن شکل گرفت،مدل های به دست آمده اعم از مدل مادرِطبیعی،مادر بزرگ،مادرِ شیری،نامادری، مادرخوانده و مادرازدواج نکرده با مدل ارائه شده از سوی لیکاف مشترک است،اما مدل های مادرِ میانجی و مادر اهداء کننده از جمله مدلهایی است که در قرآن به آن اشاره نشده است و درعوض در خوشۀ مرکب مفهوم مادر در قرآن مدل مادرِ معنوی و مادرِ بکرزا قابل دستیابی است.آنچه زمینه انسجام بخشی در مدلها را فراهم آورده است طرحوارۀ تصوریِ ارتباط از نوع علّی و به صورت نسبی/سببی/ حقوقی و معنوی می باشد،از میان مدل‌های مطرح، مدلِ مادرطبیعی در مقولة شعاعی«مادر» مدلِ شناختی ایده‌آل به شمار می‌آید.

چکیده اندیشه­ها و دانش‌ها پیامدی از نحوه زیست و همبسته به منافع، بدآیندها، خوشایندها و سایر مؤلفه­های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی در بافتار تاریخ است. در این میان ناهمسانی فهم قرآن کریم در پیوند با تغییروتحول معارف انسانی و سایر مؤلفه­های فرهنگی و اجتماعی در توالی زمانی است. با توجه به جریان­های ناهمسان فکری در سدة آغازین که برآمده از عناصر متفاوت و شیوه روی­آوری به نهاد قدرت بود، مبانی و زوایای دید ویژه­ای را ایجاد نمود که درپی آن گونه­های متفاوت فهم متن را ایجاد کرد. بر این اساس جستار حاضر درپی پاسخ به پرسش چرایی گونه­های فهم متن قرآن­کریم در سده نخست هجری است. این پژوهه باشیوه توصیفی و تاریخی، با مؤلفه­های اگزیستانسیالیسم و تکیه بر اسناد کتابخانه­ای تلاش کرده تا پاسخ این پرسش را در داد وستد بینامتنی با گفتمان­های متعدد ومؤلفه­های در پیوند آن بسان تاریخ، ریشه­ها، نسبت­ها، ارتباطات، تعاملات، اثرمندی­ها و وابستگی­ها به عناصر قبیله­ای و نژادی که هرکدام معطوف به قدرت است، جستجو نماید. مؤلفه­های بازگفته از یافته­های پژوهش در تعیین بخشی نوع اندیشه­اندورزی مفسران و ازعوامل مؤثر در گونه­های فهم متن در این سده دانسته شد.

چکیده متون دینی تاریخی و حدیثی و به‌صورت ویژه قرآن کریم، یکی از مؤلفه‌های هویت‌بخش «حافظه تاریخی» فرهنگ و تمدن اسلامی است. رویکرد رایج به این متون، متأثر از دستگاه فقهی و توجه صرف به مقام بیان گزارش است؛ حال‌آنکه یک متن دینی می‌تواند در فرا مقام بیان خود، از قالب «خبر واحد»(واحد خبری) خارج شود و از مؤلفه‌های حافظه تاریخی قلمداد گردد. از سویی دیگر، در پیشینه شناسی و تجزیه‌وتحلیل فرهنگ و تمدن اسلامی، دو نوع نگاه می‌تواند موردتوجه باشد. نگاه اول، رویکرد تجزیه‌ای؛ به این صورت که تلاش کنیم تا تمدن را مبتنی بر یکان گزارش‌های دینی اعم از قرآن و روایات، تحلیل کنیم. رویکرد دوم، رویکرد بر اساس حافظه تاریخی است. آنچه مهم است آن است که حافظه تاریخی، صرفاً در قالب گزارش‌های تاریخی موصوف به «خبر واحد»، قابل توصیف نیست. بخش اعظمی از میراث تمدنی اسلامی در قالب‌هایی فراتر از گفتمان مبتنی بر اخبار آحاد قابل مستندسازی است. بسنده کردن به میراث مکتوب به‌عنوان تنها بخش میراث تمدنی باید به توجه بایسته به حافظه تمدنی ارتقاء یابد.

چکیده شرط و جزا در آیۀ تعدد زوجات حاوی یکی از بحث‌انگیزترین موضوعات این آیه به شمار می‌رود. در این مقاله به این پرسش پرداخته می‌شود که دربارۀ رابطۀ شرط و جزاء در این آیه چه نظریاتی درگذر تاریخ میان مفسران پدید آمده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد، در میان علمای شیعه برای نخستین بار، صاحب احتجاج با نقل روایتی که به امام علی نسبت داده، به اسقاط بیش از ثلث قرآن بین شرط و جزای این آیه قائل شده و از این رهگذر، وجود رابطه میان شرط و جزا در این آیه را انکار کرده است. اگرچه قرن‌ها پس از وی، برخی از مفسران شیعه نیز این ادعا را تأیید کرده‌اند؛ اما غالب مفسران شیعه از قرن چهاردهم به نقد آن روایت و رد ادعای طبرسی پرداختند؛ ولی قریب به‌اتفاق علمای اهل سنت و بیش‌تر مفسران شیعه به وجود رابطه میان شرط و جزا در این آیه قائل هستند. آنان همگی، بر شرط بودن عبارت «فإن خفتم» متفق‌اند؛ اما در تعیین جزا یا جواب شرط، میان آنان اتفاق‌نظر وجود ندارد. غالب مفسران، عبارت «فَانْکحُوا ما طابَ لکم» را در آیۀ مذکور جواب شرط دانسته‌اند؛ ولی ابوعلی جبایی (303ق) و معدودی از مفسران بعد از او «فَواحِدَةً» را جزای شرط می‌شمرند. تعیین رابطۀ شرط و جزا در آیۀ موردبحث از سوی مفسران مبتنی بر روایاتی بوده که از صحابه یعنی عایشة و ابن عباس به‌دست‌آمده و به‌ندرت بر اجتهاد مفسران اتکا داشته است. تنها ابوعلی جبایی که متکلم معتزلی بود، برای تعیین شرط و جزاء در این آیه به اجتهاد روی آورده و برخلاف عموم مفسران بر این نظر شده است که جواب شرط «فواحده» است.

چکیده با توجّه به این‌که یکی از مهم‌ترین وجوه اعجاز قرآن، اعجاز ادبی و بلاغی و کاربرد هر واژه در آیات، برخاسته از حکمت الهی و در راستای ایفای رسالتی خاصّ است، واکاوی ویژگی‌های معنایی واژگان در عرف قرآن، ازجمله واژگان قریب المعنی و پرکاربرد «جاء» و «اتی»، ضروری می‌نماید.
این نوشتار بر آن است با بهره‌گیری از روش کتابخانه‌ای، ضمن نقد و بررسی دیدگاه‌های مطرح درباره تمایز معنایی واژگان «جاء» و «اتی» در آیات، زوایایی از ظرایف نهفته در وراء کاربرد قرآنی این واژگان را به ترسیم کشد. نیز پردازش به نحوه بازتاب این ظرافت‌های معنایی در مهم‌ترین ترجمه‌های فارسی قرآن کریم، از دیگر اهداف این پژوهش می‌باشد.
از حاصل این پژوهش می‌توان دریافت از بین دیدگاه‌های مطرح، دیدگاه راغب اصفهانی و محمّد شحرور، بیشترین موفّقیّت را در تبیین تمایز های معنایی فعل «جاء» و «اتی» در قرآن داشته است، ولی متأسّفانه مترجمان فارسی زبان قرآن، بی اعتنا به واکاوی های معنایی قرآن پژوهان، این ظرائف معنایی را در ترجمه خویش منعکس نساخته و به نحوی بی ضابطه، به معادل یابی برای این واژگان پرداخته‌اند.