چکیده ‎ کاربردشناختی شاخۀ مهمی از زبان‌شناسی است و کمک می‌کند تا فراتر از معنای تحت‌اللفظی، به واژه‌ها و گزاره‌ها نظر و به ما امکان می‌دهد بر نحوه ساخت معنا در زمینه‌های خاص تمرکز کنیم. هدف پژوهش حاضر، بررسی رویکردها و جهت‌گیری‌ها در پژوهش‌های کاربردشناختی قرآن در ایران از دریچۀ مرور نظام‌مند است. مطابق یافته‌های آماری، اولین پژوهش کاربردشناختی دست‌کم در دهۀ 60 در ایران انجام گرفته اما در حوزۀ قرآن، نخستین پژوهش به دهۀ 70 بازمی‌گردد که بیشتر به شکل پایان‌نامه توسط دانشجویان رشتۀ زبان انگلیسی سامان‌ یافته است. تحلیل رویکردها و جهت‌گیری‌ها نشان می‌دهد که دست‌کم سه رویکرد پژوهشی وجود دارد: اول. «تحلیل گفتمان و کنش‌های گفتاری در قرآن»، دوم. «مقایسه و سنجش ترجمه‌های قرآن کریم» و سوم. «ماهیت شناسی، سنجش و بومی‌سازی نظریه‌های کاربردشناختی». رویکرد نخست در سه جهت‌گیری، «حل مسئله و شبهه پژوهی»، «استخراج راه‌کارهای قرآنی» و «پیاده‌سازی و کشف کنش‌های گفتاری» تحلیل شد. رویکرد دوم به مقایسه ترجمه‌ها به گونه‌های متفاوت نظیر تأثیر جنسیت مترجم بر پایۀ نظریه‌های زبانشناختی پرداخته است. رویکرد سوم به ماهیت شناسی، نسبت سنجی با آموزه‌های اسلامی در راستای بومی‌سازی و ارائه اصول و مبانی اهتمام ورزیده که از دسته رویکردهای ارزشمند در چنین مطالعاتی است. همچنین ازجمله آسیب‌های عمده پژوهش‌های کاربردشناختی حوزۀ قرآن، می‌توان به عدم توجه به تبار و اعتبار نظریه‌ها نسبت به متن قدسی قرآن اشاره نمود.

چکیده عدالت از مفاهیم و ارزش‌هایی است که ادیان و مکاتب فکری بشر از هزاران سال پیش تاکنون بدان پرداخته‌اند. عدل که در لغت به معنای برابری و نقیض ظلم آمده در اصطلاح معانی مختلفی دارد و تا حدودی مبهم و چندوجهی است. واژه‌های مختلفی ازجمله عدل و قسط و در ده‌ها آیة قرآن کریم اهمیت و ضرورت عدالت در روابط فردی و اجتماعی بیان شده، با این همه انگارة عدالت نزد همه مفسران و مخاطبان قرآن کریم در ادوار مختلف یکسان تصویر نشده است. درواقع از سویی عدالت جنبه‌های مختلفی دارد و از سوی دیگر تصور و ذهنیت مفسران از عدالت در طی تاریخ تغییر کرده است. این جستار با روش کتابخانه‌ای و رویکرد توصیفی، تفسیر آیات مربوط به عدالت را در آثار تفسیری مطالعه و تحلیل کرده و نشان داده انگارة عدالت نزد مفسران در هر دوره تاریخی به گونة خاصی تعریف شده که در ادوار بعدی تکامل پیدا کرده است. عدالت قضایی به معنای بی‌طرفی و دادگری قاضی در هنگام داوری، نخستین انگاره عدالت نزد مفسران قرآن است. عدالت تکوینی به معنای عدالت در آفرینش و پدیده‌های هستی پس از پیدایی مکاتب کلامی در جهان اسلام و عدالت اجتماعی و اقتصادی انگاره‌های دیگری از عدالت هستند که پس از رواج مکاتب اومانیستی و سوسیالیستی در ذهن مفسران قرآن شکل گرفته‌اند. انگاره عدالت به معنای عدالت جنسیتی نیز در دهه‌های اخیر در آثار تفسیری یافت شده است.

چکیده در چهار آیه از آیات قرآن کریم، سه واژه تلاوت، تزکیه و تعلیم کنار هم ذکر شده‌اند. دریکی از این آیات، تعلیم بر تزکیه مقدم شده است. و در سه آیه دیگر، تزکیه بر تعلیم پیشی گرفته است. ازآنجاکه ترتیب واژگان در قرآن کریم حکمت‌آمیز است، مفسران از دیرباز به تفاوت این همنشینی توجه داشته و دلایل مختلفی برای آن ارائه کرده‌اند. مطالعات صورت گرفته پیرامون تقدم و تأخر تزکیه و تعلیم، برسه دیدگاه کلی تأکید داشته‌اند: برخی تقدم تزکیه بر تعلیم را محدود به شرایط زمانی خاص دانسته‌اند. برخی تعلیم را مقدمه‌ای ضروری برای تزکیه می‌دانند؛ و گروهی دیگر تقدم تزکیه را دارای مبنای رتبی و ارزشی می‌دانند.
این پژوهش، با رویکرد تحلیل محتوا و تدبر در فقرات قرآنی، دلایل فوق را موردبررسی قرار داده ونشان می‌دهد که با توجه به اشتراک میان سیاق مقامی درخواست تربیت و سیاق مقامی تحقق آن، همچنین وحدت موضوع دعا و اجابت (تربیت) و تقدم تلاوت به‌عنوان پیش‌نیاز هر دو مقوله تزکیه و تعلیم، این تفاسیر نمی‌توانند توجیه‌گر تفاوت همنشینی باشند.
 نگارنده با تأکید بر ظواهر قرآنی، تفاوت همنشینی را بر اساس تفاوت نگاه بشری و زاویه دید افقی حضرت ابراهیم (ع) در مقایسه با ترتیب الهی مراحل تربیت تبیین می‌کند. براین اساس، این تفاوت همنشینی نشان‌دهنده‌ی ترتیب صحیح مراحل تربیت از دیدگاه خداوند است. یافته‌های این پژوهش می‌تواند به‌عنوان الگویی برای طراحی برنامه‌های تربیتی مبتنی بر مراحل قرآنی مورداستفاده قرار گیرد.

چکیده مطالعات «زن و جنسیت» در دهه‌های اخیر توجه پژوهشگران معاصر را به خود جلب کرده است. در این میان برخی از اندیشمندان حوزه مطالعات اسلامی میان مطالعات جنسیت و جایگاه زن در قرآن، پیوند ایجاد کرده و در تحلیل‌های خود به تفاسیر مفسران بر آیات مربوط به زنان رجوع کرده‌اند. کارن بائر در کتاب سلسله‌مراتب جنسیتی در قرآن: تفاسیر کهن، پاسخ­های نو به بررسی آرای عالمان مسلمان بر تفسیر آیات ناظر به «سلسله­مراتب جنسیتی» پرداخته است. از میان مبانی مختلفی که بائر در پژوهش خود اتخاذ کرده، «تأثیر بافت فکری و شرایط اجتماعی بر تفسیر» مهم‌ترین دیدگاه او محسوب می‌شود که مبنای نظری او را شکل داده است. بائر پرداختن به دغدغه‌های اجتماعی را در نتیجه تغییر بافت فکری عالمان مدرن و مبنای مشترک آنان می‌داند که به‌مرورزمان باعث تغییر روش نگارش تفاسیر شده است. از میان عالمان مدرن، محافظه‌کاران با پای بندی به تفاسیر پیشین، توجیهات علمی و عقلی را در دفاع از آن‌ها می‌آورند، در مقابل، تجدیدنظرطلبان در پی آن هستند که تفاسیری متناسب با نیازهای عصری ارائه دهند، از همین رو، ضمن دخالت دادن معرفت‌های پیشینی خود و به‌کارگیری «هرمنوتیک تفسیری»، به بازتفسیر آیات می‌پردازند. این در حالی است که باید به مجرای موجه و مجازِ پیش دانسته‌ها در تفسیر توجه داشت و از تحمیل پیش دانسته‌ها بر متن و تفسیر به رأی اجتناب کرد. علاوه براین، باید توجه داشت ارائه «تفسیر عصری» باید ضابطه­مند و با هدف پاسخ به پرسش‌های عصر و زمانه باشد، در غیر این صورت به «عصری انگاری معرفت دینی» و «تکثرگرایی فهم ها» می‌انجامد که با هدف هدایتگری قرآن در تعارض است. در پژوهش حاضر، تأثیر بافت فکری و شرایط اجتماعی بر تفسیر در آیات ناظر به سلسله‌مراتب جنسیتی تبیین و نتایج مبتنی بر آن به روش توصیفی-تحلیلی ارزیابی می‌شود.

چکیده هدف پژوهش حاضر، بازخوانی وجوه اجتماعی حکم حجاب، از دو منظر متن (قرآن) و فهم آن (‌دیدگاه­های عالمان دینی معاصر) است. یافته­های پژوهش که با روش توصیفی و تحلیل محتوا انجام شد، نشان داد، آیه ۵۹ احزاب با معرفی نوع خاصی از پوشش (جلباب) به‌عنوان نماد هویت اجتماعی زن مسلمان، به‌صراحت حکم حجاب را به وجهی اجتماعی گره زده است. همچنین دستورات متعدد آیات سوره نور برای حفظ عفت اجتماعی، با جزئیاتی همراه است که بنا به اقتضای شرایط اجتماعی و فرهنگی، می‌توانند متغیر باشند. از طرفی، سیر تحول دیدگاه اندیشمندان دینی نشان داد با اینکه ایشان بر ضرورت حفظ حجاب، اصرار دارند ولی فهم آن‌ها از این مقوله، به تناسب اقتضائات فرهنگی زمانه، تحولات معناداری را دربرداشت که از بازنگری جزئی تا تغییری بنیادین در نگرش نواندیشان دینی بدین حکم را دربرمی‌گرفت. برآیند این یافته­ها، حاکی از همخوانی نص و فهم آن در صحه نهادن به وجوه اجتماعی حکم حجاب است.

چکیده یکی از شناخته‌شده‌ترین شبهات تاریخی درباره قرآن کریم، کاربرد لقب «اُخت هارون» برای مریم، مادر عیسی (ع) است. این مسئله از نخستین موضوعات چالشی در گفتمان میان مسلمانان و مسیحیان بوده است. از همان قرون نخستین، مفسران و صاحب‌نظران تلاش‌های بسیاری را برای درک مصداق هارون در این آیه و علت بکارگیری چنین خطابی در قرآن نموده‌اند. رویکرد ایشان در این زمینه، بیشتر رویکرد سنتی و تاریخی بوده و در مجموع، حدود 14 احتمال را به ارمغان آورده است. مستشرقان نیز در این باره نظرات ارزشمندی را ارائه داده‌اند؛ بااین‌حال، برخی از آنان با تأکید بر یکی از این احتمالات ـ یعنی خلط میان مریم (س) و میریام توسط پیامبر (ص) ـ اهداف مغرضانه خویش را دنبال کرده‌اند. در همین راستا، هدف اصلی این پژوهش، تحلیل و ارزیابی دیدگاه‌های مختلف درباره تعبیر «أُخت هارون» در قرآن کریم است. پرسش محوری پژوهش، میزان اعتبار احتمالات مطرح‌شده در مورد تعبیر مذکور و علل آن می‌باشد. این پژوهش با روش تحلیلی ـ انتقادی و با دو رویکرد تاریخی و ادبی انجام شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که از میان 14 احتمال موجود، قوی‌ترین احتمال، ارتباط سلالتی و نسَبی غیرمستقیم مریم (س) با هارون است. این دیدگاه، با مؤیدات روایی و سیاقی تقویت شده و موافق تفسیر ادبی قرآن کریم است. پس از آن، احتمال ارتباط نسَبی از طریق برادری ناتنی همنام با هارون، به دلیل عدم تعارض با سیاق آیه و سایر موازین منطقی و درعین‌حال مخالفت با شیوه بلاغی و رویکرد ادبی تفسیری از جایگاه دوم برخوردار است. در نهایت، احتمال تشابه مریم با هارون در جایگاه کهانت در رتبه سوم قرار گرفته و از جمله محتمل‌ترین نظریه‌ها در این باب به شمار می‌رود.